نگاهی به کتاب الجماهر فی‌الجواهر ابوریحان بیرونی

 کتاب دارای مقدمه‌ای بسیار مفصل و سه مقاله است که به ترتیب به بحث درباره: 1) گوهرها، 2) فلزات و 3) آلیاژها و ترکیبات فلزی مصنوع اختصاص دارد. اما بیرونی در این اثر نیز به پیروی از شیوه همیشگی خود، مطالب فرعی بسیاری، به‌ویژه برخی نظرات مهم اقتصادی و سیاسی را بیشتر در مقدمه طولانی و نیز به‌طور پراکنده در سراسر کتاب، یاد کرده است.

بیرونی که همواره گزارش مکتوب را بر روایات شفاهی ترجیح می‌داد (در این باره نک بیرونی، تحقیق ماللهند، 1-2)، در توجیه علت اعتماد خود به روایات گوهریان آورده است که گرچه گوهریان در دروغ‌پردازی، بزرگنمایی و داستان سرایی به صنف شکارچیان و بازیاران می‌مانند، اما گاه چاره‌ای جز پذیرش نظر آنان وجود ندارد و تنها می‌توان تا حد امکان در تصحیح این اخبار کوشید. چه بطلمیوس نیز به ناچار برای تصحیح مسافات میان شهرها به سخن بازرگانان اعتماد کرده است (بیرونی، الجماهر، 103-104).

تاکید همیشگی ابوریحان به یادکرد منابع، موجب شده است که الجماهر و به ویژه مقدمه آن، همچون دیگر آثار بیرونی، از مآخذ مهم تاریخ علم به شمار آید. زیرا گذشته از بهره‌گیری وی از برخی روایات شفاهی که شاید هرگز در جای دیگری به رشته تحریر در نیامده باشد، شماری از آثار یاد شده در الجماهر متاسفانه از میان رفته‌اند و تنها با توجه به مقدمه ابوریحان و نیز آنچه از این آثار نقل کرده می‌توان به محتوای آنها آگاه شد. مثلا از سخن بیرونی درمی‌یابیم که کتاب نصر بن یعقوب که احتمالا کهن‌ترین گوهرنامه فارسی دوره اسلامی بوده، مقدمه‌ای درباره گوهرشناسان روزگار مروانیان و عباسیان داشته است.

در مقاله نخست از 32 گوهر و سنگ گرانبها همچون یاقوت، لعل بدخشان، الماس، مروارید، زمرد، فیروزه و عقیق یاد شده است. بیرونی یاقوت، زمرد و مروارید را فاخرترین گوهرها می‌داند. به نظر وی شایسته است که گوهرها به ترتیب ارزش شان یاد شوند (الجماهر، 156) و به همین علت مقاله نخست را با شرحی مفصل درباره یاقوت و چند سنگ کم‌بهاتر شبیه به آن smile emoticon اشتباه یاقوت) آغاز می‌کند (همان، 107-155). اما از آنجا که لعل بدخشان از جمله اشتباه یاقوت و البته گرانبها‌ترین آنها است، مدخل لعل بی‌درنگ پس از مدخل یاقوت آمده است. بیجاده، الماس و سنباده نیز به همین مناسبت پیش از مروارید آمده‌اند (بیرونی، الجماهر، 164-187).

شرح ابوریحان درباره مروارید، یاقوت و زمرد مفصل‌ترین بخش‌های کتاب است (در چاپ تهران به ترتیب: 74، 49 و 13 صفحه). ابوریحان ذیل مدخل مروارید که مهم‌ترین بخش کتاب به شمار می‌آید به نکات بسیار جالبی اشاره کرده است که در مورد گوهرهای دیگر مصداق ندارد، از جمله: چگونگی سوراخ کردن و نحوه برطرف کردن عیوب مروارید، چیستی مرجان، انواع صدف‌ها، مناطق صید مروارید، عمق هر یک و زمان صید، چگونگی فرورفتن در آب برای صید مروارید و تمهیداتی برای ترساندن کوسه و شیوه گریز فوری از خطر حمله آن. ابوریحان مقاله دوم را با شرح زئبق (جیوه) که نزد طبیعی‌دانان مادر همه فلزات است، آغاز می‌کند و سپس به شرح فلزات هفت گانه یعنی طلا، نقره، مس، آهن، ارزیز (قلع)، سرب و خار صینی می‌پردازد. مقاله سوم نیز به شرح خواص چهار آلیاژ یا ترکیب فلزی مانند شَبَه (برنج) و اسفیذ روی اختصاص دارد.