باز و بسته شدن مکرر زاینده‌رود ، شلاق بر پیکر نحیف طبیعت
درحالیکه کارشناسان تبعات منفی باز و بسته شدن مکرر زاینده‌رود را به مثابه شکنجه محیط‌زیست و اکوسیستم و زیانبار برای پل‌های تاریخی قلمداد می کنند، راهکار جریان حداقلی و دائمی در پایین‌دست این رودخانه از سوی تعدادی از استادان دانشگاه پیشنهاد و مطرح‌شده است.
به گزارش سایت طلا ، زاینده‌رود به‌عنوان بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی کشور که نقش بسزایی در ایجاد تمدن، فرهنگ و نشاط اجتماعی، توسعه بخش‌های مختلف کشاورزی و صنعت و همچنین تأمین آب آشامیدنی حدود پنج میلیون نفر دارد در سال‌های اخیر با مشکلات عدیده‌ای مواجه شده است و جریان آن در ماه‌هایی از سال در پایین‌دست به‌ویژه در محدوده کلان‌شهر اصفهان و شرق آن تا تالاب بین‌المللی گاوخونی خشک است.
در چند سال اخیر رودخانه زاینده‌رود به فواصل چندماهه برای تأمین آب موردنیاز کشاورزان شرق و غرب اصفهان رهاسازی می‌شد اما از زمستان سال گذشته این فواصل کوتاه‌تر شد و از بهمن پارسال تاکنون در چهار نوبت، آب زاینده‌رود در پایین‌دست جریان یافته و بستر رودخانه به فاصله چند روز خشک و سپس دوباره مرطوب شده است.
باز و بسته شدن‌های رودخانه زاینده‌رود و خشک و مرطوب شدن بستر آن در فواصل زمانی غیرمنظم و به‌طور مکرر بحثی است که از سال‌های گذشته، تعدادی از کارشناسان، استادان دانشگاه و دوستداران محیط‌زیست و میراث فرهنگی نسبت به آن اظهار نگرانی کرده‌اند و همچنان این دغدغه از سوی آن‌ها درزمینهٔ مای مختلف مانند آسیب وارد شدن به محیط‌زیست و آثار تاریخی مطرح می‌شود.
به گفته رضا اسلامی رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان، سازه پل‌های تاریخی شهر اصفهان بر اساس اینکه همیشه آب در بستر رودخانه زاینده‌رود جاری باشد، ساخته‌شده‌اند نه اینکه شوک به این بناها وارد کنیم، مقطعی آب را بازکنیم و ببینیم، این باز و بسته شدن آب باعث تنش می‌شود و این ترک‌هایی که در پل خواجو یا جویی ایجادشده، حاصل همین تنش‌هاست.
رئیس مرکز تحقیقات آب دانشگاه آزاد اصفهان نیز با تأکید بر اینکه خشکی زاینده‌رود خطر بزرگی است، تصریح کرد: باز و بسته کردن متوالی این رودخانه به سبک فعلی نیز خطری دیگر است.
محمد کوشا فر در گفت‌وگو با ایرنا افزود: تغییر ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی رسوبات و خاک منطقه، تغییر مدل شوری آب‌وخاک و درنتیجه اثر آن بر گیاهان و جانوران، جابه‌جایی، سرگردانی و کشتن انبوه آبزیان و خاکزیان، افزایش تنش بر پل‌های تاریخی زاینده‌رود و افزایش سرعت فرایند خطرناک مسدود شدن آبخوان‌ها برخی از تبعات این اقدام است.
وی اظهار داشت: تغییرات سریع رطوبتی خسارت‌هایی ایجاد کند که برخی از آن‌ها را به‌طور مشهود می‌بینیم و مواردی نیز به مطالعات بیشتر نیاز دارد.
باز و بسته شدن مکرر زاینده‌رود به تنش آبی برای پل‌های تاریخی منجر می‌شود
استاد مرمت بناها و بافت های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان نیز به ایرنا گفت: تبعات منفی باز و بسته شدن رودخانه زاینده رود در چند سال اخیر بارها مطرح و به همه ثابت شده است.
بهنام پدرام با تاکید بر اینکه باز و بسته شدن مکرر زاینده رود بر سازه های تاریخی مستقر در بستر این رودخانه بویژه پل های اصفهان تاثیر منفی می گذارد، افزود: بناهای تاریخی مستقر در بستر رودخانه بر اثر قطع شدن مکرر جریان آب، دچار تنش آبی یا رطوبتی می شوند که قطعا به این بناها آسیب وارد می کند.
وی با تاکید بر اینکه لازم است در زمان حاضر به راهکارهای رفع این موضوع بطور جدی پرداخته شود، اظهار داشت: مطرح کردن راهکارهای موقتی مانند برقراری جریان مصنوعی آب در محدوده پل های تاریخی، هیچ دردی را درمان نمی کند زیرا حتی ممکن است باعث شود که دیگر جریان آب در پایین دست به این بهانه، رهاسازی نشود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: برقراری جریان حداقلی و دائمی آب در بستر رودخانه حتی در شرایط خشکسالی اگر با مباحث فنی و مهندسی امکان‌پذیر باشد بهترین راهکار و پاسخ برای برطرف کردن دغدغه های موجود است.
پدرام همچنین با تاکید بر اینکه راه چاره جریان دائمی زاینده رود، باز کردن رودخانه برای بخش کشاورزی نیست، تصریح کرد: در زمان حاضر آب برای مباحث کشاورزی رهاسازی می شود درحالیکه این روش نادرست است و باید حداقل جریان دائمی آب در پایین دست رودخانه جریان داشته باشد.
امکان برقراری جریان دائمی و حداقلی ۲ متر مکعب بر ثانیه آب در اصفهان وجود دارد
درحالیکه برخی از کارشناسان و استادان دانشگاه، برقراری جریان دائمی و حداقلی آب در پایین‌دست زاینده‌رود را یکی از راهکارهای اساسی به‌منظور جلوگیری از تبعات منفی باز و بسته‌شده رودخانه عنوان کردند یکی از استادان گروه محیط‌زیست دانشکده مهندسی منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان به تحقیقی در این زمینه اشاره و تأکید کرد که پژوهش انجام‌شده نشان می‌دهد می‌توان جریان حداقلی آب به میزان ۲ مترمکعب بر ثانیه در بستر زاینده‌رود را حتی در شرایط خشکسالی شدید برقرار کرد.
محمد نعمتی در گفت‌وگو با ایرنا اظهار داشت: جمعی از استادان دانشگاه صنعتی اصفهان در سال‌های گذشته در تحقیقی به تعیین حداقل میزان حقا به زاینده‌رود و تالاب گاوخونی پرداختند که نتایج آن در سال ۹۶ ارائه و این نکته مطرح شد که جریان دائمی در بستر زاینده‌رود در پایین‌دست و پس از سد "چم آسمان" تا تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌تواند حداقل به میزان ۲ مترمکعب بر ثانیه برقرار باشد.
وی بابیان اینکه در این تحقیق، حوضه آبریز زاینده‌رود به هفت بازه مکانی تقسیم‌بندی شد، ادامه داد: در سال‌های اخیر بستر زاینده‌رود از بازه پنجم به بعد با خشکی‌های مقطعی مواجه بود و جریان آب در آن باز و بسته می‌شد که بازه پنجم محدوده کلان‌شهر اصفهان، بازه ششم ورزنه و شرق اصفهان و بازه هفتم تالاب گاوخونی را شامل می‌شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه در تحقیق مذکور چند راهکار برای برقراری جریان حداقلی در بستر رودخانه از بازه پنجم به بعد پیشنهاد شد، اظهار داشت: بر اساس این تحقیق حتی در شرایط خشکسالی شدید می‌توان حداقل ۷۰ میلیون مترمکعب آب در سال در این محدوده جاری کرد.
نعمتی بابیان اینکه جریان دائمی آب در پایین‌دست رودخانه درزمانی که آب برای مصارف کشاورزی رهاسازی نمی‌شود می‌تواند با حداقل ۲ مترمکعب بر ثانیه برقرار باشد، خاطرنشان کرد: این میزان در فصول پرآبی می‌تواند به ۱۰ مترمکعب هم برسد.
وی توضیح داد: بر اساس این تحقیق، اگر حوضه آبریز زاینده‌رود در شرایط خشکسالی شدید باشد و تراز آبی سد زاینده‌رود در پاییز به ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون مترمکعب برسد می‌توان جریان دائمی حداقل ۲ مترمکعب بر ثانیه را از سد چم آسمان تا تالاب گاوخونی حفظ کرد به‌شرط آنکه تراز آبی هیچ سدی در مسیر جریان، بالا نیاید.
وی بابیان اینکه سدهایی مانند نوآباد و آبشار تراز آبی را بالا می‌برند و درنتیجه آب بیشتر به لایه‌های زیرزمینی نفوذ می‌کند، ادامه داد: اگر در زمان جریان حداقلی آب، این کار انجام شود مانع از نفوذ زیاد آب به عمق زمین شده و باعث می‌شود رودخانه جریان داشته باشد و این میزان حداقلی جلوی فرونشست زمین را هم می‌گیرد.
نعمتی با اشاره به اینکه در صورت رهاسازی حداقل ۲ مترمکعب آب از سد چم آسمان ممکن است آب پس از یک ماه به اصفهان برسد، تصریح کرد: آب آرام‌آرام بستر خود را پیدا می‌کند و اگر این وضعیت مدیریت‌شده و سنگ‌چین‌های اضافه برداشته شود می‌توان شاهد جریان دائمی در بستر رودخانه بود.
وی بابیان اینکه این روش و الگو در سال‌های دورهم استفاده می‌شد اما در زمان حاضر رها و به خشکی رودخانه منجر شده است، افزود: باز و بسته شدن مکرر زاینده‌رود باعث شده که برخی از مسائل زیست‌محیطی آن مانند رشد جلبک‌های کف بستر رودخانه تحت تأثیر قرار گیرد درحالیکه جلبک‌ها نقش لاینر ایفا کرده و به جریان یافتن آب کمک می‌کنند.
این استاد دانشگاه که به‌طور تخصصی درباره رودخانه زاینده‌رود فعالیت کرده است، خاطرنشان کرد: بر اساس علم هیدرولیک (دانشی که در مورد مایعات در حال حرکت بحث می‌کند) اگر زمین خشک بماند ترک زیادی در آن ایجاد می‌شود و سپس اگر جریان آب دوباره در آن برقرار شود میزان آب بیشتری نفوذ می‌کند و جریان کمتری خواهد داشت.
نعمتی با اشاره به تبعات منفی باز و بسته کردن مکرر زاینده‌رود، افزود: جدا از مباحثی مانند چگونگی نفوذ آب باید توجه کرد که این کار، زیستگاه‌های بومی در این محدوده را با تهدید مواجه می‌کند زیرا زیستگاهی که باید شکل بگیرد مانند تخم‌ریزی ماهی از بین می‌رود و فقط گونه‌های غیربومی که در تالاب و دریچه‌های کنار رودخانه باقی‌مانده‌اند با جریان آب بعدی غالب می‌شوند.
وی با تأکید بر اینکه باز و بسته شدن زاینده‌رود بر روی زیست و تولیدمثل تأثیر می‌گذارد، خاطرنشان کرد: اینکه آب در رودخانه حتی به‌طور مقطعی جریان داشته باشد بدون شک بر روی کیفیت آب‌های زیرزمینی اصفهان تأثیر مطلوب خواهد گذاشت اما ضروری است که حق طبیعی رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی به‌طور دائم حتی با جریان حداقلی در بدترین شرایط هم تأمین شود.
زاینده‌رود به مدیریت دانش بنیان نیاز دارد
رئیس مرکز تحقیقات آب دانشگاه آزاد اصفهان نیز خاطرنشان کرد: با توجه به شرایط فعلی سد زاینده‌رود و مقدار مناسب ذخایر آن قادر بودیم به‌گونه‌ای عمل کنیم که آب کشاورزی تأمین شود و هم‌زمان تنش ناشی از باز و بسته شدن مکرر دریچه‌های سد و خشک و مرطوب کردن رودخانه و به‌تبع آن تنش وارده به منطقه و اصفهان به حداقل برسد و رودخانه شرایط دائمی بودنش را حفظ کند.
کوشافر بابیان اینکه در مدیریت حوضه آبریز زاینده‌رود همه اجزا به دانش‌محوری بیشتر نیاز دارد، تأکید کرد: مدیران باید با دانشگاهیان در مقایسه با آنچه اکنون وجود دارد، ارتباط قوی‌تری داشته باشند.
وی درباره باز و بسته کردن تک‌بعدی زاینده‌رود گفت: با در نظر داشتن همه محدودیت‌ها و شرایط پیچیده تصمیم‌گیری برای زاینده‌رود، در این مورد تفکرات باید از متصدی (اپراتوری) مصرف به سمت مدیریت دانش‌بنیان رودخانه حرکت کند.
رودخانه زاینده‌رود در ۲ دهه اخیر از سد چم آسمان در شهرستان لنجان واقع در غرب استان تا تالاب گاوخونی به‌دفعات خشکانده و از مهر سال ۹۹ تاکنون نیز، این موضوع تکرار شده است.
زاینده‌رود به طول افزون بر ۴۵۰ کیلومتر بزرگ‌ترین رودخانه منطقه مرکزی ایران به شمار می‌رود.
