يادداشت/ نرخ ارز و «تعادل» تجارت خارجی

بر اساس این آمار و اطلاعات، هر دو متغیر صادرات غیر‌نفتی و واردات ایران در 9 ماه نخست سال 1392 نسبت به 9 ماه نخست سال 1391 کاهش داشته؛ بنابراین در مجموع حجم تجارت خارجی گمرکی ایران نسبت به مدت مشابه سال قبل، کاهش را نشان می‌دهد.
همچنین اختلاف بین واردات و صادرات غیر‌نفتی به کمترین میزان خود در سال‌های اخیر رسیده است. کاهش حجم تجارت خارجی و کاهش میزان صادرات و واردات می‌تواند هر کدام دارای علل متعدد بوده و همچنین پیام‌های متعددی را برای اقتصاد ایران در پی داشته باشد. با این حال به نظر می‌رسد تغییرات رخ داده در بازار ارز و افزایش نرخ ارز هر چند به صورت ناگهانی رخ داده و پیامدهای منفی بر اقتصاد ایران و حجم تجارت خارجی داشته، اما با گذشت زمان و به مرور متغیرهای تجارت خارجی ایران را به تعادل نزدیک می‌سازد.
تغییرات رخ داده در نسبت صادرات و واردات و به طور کلی متغیرهای تجارت خارجی ایران از چند منظر قابل‌بررسی است. کاهش حجم تجارت خارجی ایران را می‌توان ناشی از تاثیر تحریم‌ها بر تجارت خارجی و همچنین عدم ثبات دو سال گذشته در بازار ارزهای خارجی دانست.
عدم‌اطمینان از قیمت ارزهای خارجی به عنوان متغیر اصلی در تجارت خارجی بر سطح تجارت تاثیرگذار بوده و در چنین شرایطی صادر کنندگان و واردکنندگان ترجیح می‌دهند تا برقراری ثبات در بازار بسیاری از فعالیت‌ها را به تعویق بیندازند، اما جنبه دیگر اینکه آنچه از آمار منتشر شده تجارت خارجی قابل‌توجه است تفاوت قابل‌توجه در میزان کاهش صادرات و واردات بوده است. بر اساس آمار منتشر شده گمرک جمهوری اسلامی ایران، صادرات ایران از لحاظ ارزش دلاری نسبت به مدت مشابه سال قبل هشت و نیم درصد کاهش داشته و میزان واردات 17 درصد کاهش را نشان می‌دهد. همچنین مقایسه میزان صادرات و واردات به لحاظ میزان وزن آنها نیز قابل‌توجه است؛ به‌طوری‌که میزان صادرات از لحاظ وزنی نسبت به مدت مشابه سال قبل 11 درصد افزایش و میزان واردات 26 درصد کاهش را نشان می‌دهد.
نکته قابل‌توجه دیگر آن است که بررسی اقلام جزئی‌تر صادرات نشان می‌دهد که علت اصلی کاهش میزان صادرات، کاهش صادرات محصولات پتروشیمی و میعانات گازی بوده و صادرات سایر کالاها از لحاظ وزن 21 درصد رشد داشته است. در نتیجه به نظر می‌رسد صادرات ایران در 9 ماهه نخست سال جاری نسبت به سال قبل افزایش داشته یا کاهش اندکی را تجربه کرده و این در حالی است که در همین مدت واردات ایران چه به لحاظ میزان ارزش و چه به لحاظ وزنی با کاهش بیشتری نسبت به واردات مواجه بوده است.
یکی از دلایل تفاوت بین تغییرات ایجاد شده در میزان صادرات و واردات می‌تواند ناشی از تغییرات نرخ ارز باشد. افزایش در نرخ ارز باعث گران‌تر شدن واردات شده و در نتیجه واردات را کاهش داده است، اما نکته قابل‌توجه آن است که به نظر می‌رسد افزایش نرخ ارز، تاثیر مثبتی بر میزان صادرات داشته است. هر چند عامل اول و اصلی تاثیرگذار بر تجارت خارجی یعنی تحریم‌ها و بی‌ثباتی ناشی از آن، کل تجارت و در نتیجه میزان صادرات به لحاظ ارزش دلاری آن را کاهش داده، اما این کاهش به مراتب کمتر از کاهش رخ داده در ارزش واردات است؛ بنابراین این موضوع، این ادعا که افزایش نرخ ارز باعث افزایش صادرات می‌شود را تقویت می‌کند.
در حقیقت باید توجه داشت در حالی‌که در یک اقتصاد نرخ ارز برای مدت زیادی پایین نگه داشته شده است، تولید در این کشور نسبت به واردات مزیت خود را از دست داده و امکان شکل‌گیری پیدا نمی‌کند؛ بنابراین در زمان افزایش نرخ ارز نمی‌توان انتظار داشت که صادرات بلافاصله افزایش یابد، اما با گذشت زمان و از بین رفتن مزیت واردات نسبت به تولید داخلی می‌توان انتظار داشت تا تولید داخلی که اکنون توجیه پیدا کرده شکل گرفته یا تقویت شود و در نتیجه صادرات نیز افزایش یابد.
به نظر می‌رسد در بازار تجارت خارجی ایران نیز صرف‌نظر از محدودیت‌های ایجاد شده به واسطه تحریم‌ها و همچنین بی‌ثباتی دو سال گذشته در بازار ارزهای خارجی که حجم تجارت خارجی را کاهش می‌دهد، با گذشت 2 سال از افزایش در نرخ ارز صادرات غیر‌نفتی به واسطه افزایش نرخ ارز کمتر از واردات تحت‌تاثیر بی‌ثباتی موجود در بازار قرار گرفته و در نتیجه اختلاف بین صادرات غیر‌نفتی و واردات ایران به کمترین میزان خود طی سالیان اخیر رسیده است؛ به‌طوری‌که می‌توان انتظار داشت در صورت برقراری ثبات در بازار و رفع عدم‌اطمینان‌ها، صادرات غیرنفتی از افزایش قابل‌توجهی برخوردار بوده و بتواند در آینده ارز مورد نیاز برای واردات را تامین کند.
البته باید توجه داشت که ثبات در بازار ارزهای خارجی و همچنین محیط کلی اقتصاد کلان، پیش شرط اصلی افزایش تولید و در نتیجه صادرات است.


زهرا کاویانی