مرکز مبادلات ارزی در مهر ماه سال ۹۱ به دنبال تلاطم بازار ارز و افزایش نرخ دلار با تصميم كارگروه اقتصادي ستاد تدابير ويژه و تائيد محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت ايجاد و با همکاری بانک مرکزی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان گمرک و با حمایت دستگاه های مختلف تحت مدیریت بانک مرکزی راه اندازی شد.
مرکز مبادلات ارزی چگونه تشکیل شد؟
این مرکز برای مدتی به ویژه در نیمه دوم سال ۹۱ تامین کننده ارز مورد نیاز تجار و بازرگان بود و با ارز دلار مرجع ۱۲۲۰ تومان فعالیت خود را آغاز کرد. این مرکز کار خود را با اختصاص ارز به گروه‌های کالایی ۳، ۴ و ۵ و تجهيزات پزشكي و اقلام غيردارويي گروه کالايي ۲ شروع نمود. سپس گروه‌های کالایی ۶، ۷، ۸ و ۹ نیز به گروه‌های مشمول دریافت ارز مبادله‌ای وارد شدند. همچنین اولویت‌های مصارف خدماتی ۲۰ گانه هم مشمول دریافت ارز مبادله‌ای گردیدند.
لیست کالاها و خدمات مشمول دریافت ارز از مرکز مبادلات ارزی به مرور زمان افزایش یافت و بانک مرکزی در همان زمان اعلام کرد که در صورت عدم راه اندازی این مرکز بازار ارز شاهد نوسانات و آشفتگی های بیشتری می شد. میانگین نرخ ارز مبادله ای دلار در نیمه دوم سال ۹۱ در این مرکز ۲۴۷۷ تومان بود.
مسئولان بانک مرکزی هدف از راه اندازی این مرکز را کمک به تامین ارز تجار، بازرگانان و واردکنندگان برای واردات مایحتاج مورد نیاز کشور، دسترسی واردکنندگان به ارز مورد نیاز، تامین ارز بر اساس اولویت بندی، جلوگیری از نوسانات شدید بازار ارز و تزریق ارز بیشتر به بازار اعلام کردند، به طوری که صمد کریمی سخنگوی مرکز مبادلات ارزی در همان زمان گفت: با راه اندازی اتاق مبادلات ارزی، جلوی سفته بازی در بازار را تا حد زیادی گرفته ایم و هرچقدر که این اتاق به کار خود ادامه دهد، اوضاع بازار ارز بهتر خواهد شد.
بانک مرکزی نیز در گزارشی در تحلیل دلایل شکل گیری این مرکز اعلام کرد: «این بازار در گذشته از طریق خرید و فروش ارز بین بانک ها و بانک مرکزی در سیستم بانکی نیز وجود داشته است، لیکن با راه اندازی پرتال ارزی و ثبت دقیق اطلاعات، امکان پاسخگویی به نیازهای واقعی مهیا شده است. مرکز مبادلات ارزی با پاسخگویی به تقاضاهای واقعی ارز و کاهش فشار بر بازار آزاد ارز تاثیر معناداری در کنترل نوسانات نرخ ارز در بازار ارز کشور داشته است.
همچنین عدم ایجاد مرکز مبادلات ارزی به مفهوم شکل گیری تقاضایی بالغ بر ۷ میلیارد دلار در بازار ارز در شش ماهه دوم سال ۱۳۹۱ جهت تامین ارز مورد نیاز بخش تولید بود که یا از طریق ذخایر ارزی بانک مرکزی بایستی تامین می شد که مغایر با وظایف بانک مرکزی است، یا آن که با فشار بر بازار آزاد ارز شرایط افزایش نرخ ارز در بازار غیر رسمی را فراهم می آورد.
طی ماه‌‌های مرداد و شهریور ۱۳۹۱ دامنه نوسان نرخ ارز به دلیل انتقال تقاضای ۸ گروه کالایی و خدمات به شبکه صرافی های مجاز و یا بازار آزاد ارز به مرور بیشتر شد. بنابراین، مرکز ایجاد شد تا تقاضاهای اولویت دار را به نرخ مبادله ای پوشش دهد.
بدیهی است اگر مرکز مبادلات ارزی کشور تشکیل نمی‌شد و به مرور تقاضاهای واقعی مربوط به گروه‌های کالایی ۳ تا ۹ و اولویت‌های مصارف خدماتی ۲۰ گانه به مرکز هدایت نمی‌شدند، همه این تقاضاها می‌بایست از طریق شبکه صرافی‌های مجاز و یا بازار آزاد پوشش داده می شدند که این موضوع، به طور طبیعی افزایش بیشتر نرخ ارز را به دنبال داشت.»
مرکز مبادلات ارزی کار خود را با نرخ ارز ۱۲۲۶ تومان مرجع آغاز کرد و این نرخ به عنوان نرخ دولتی، بانکی یا رسمی دلار در حال حاضر به ۲۹۶۷ طی سه سال رسیده است. در این مدت اولویت های کالایی برای دریافت ارز مرجع بارها تغییر کردند و به مرور حذف یا اضافه شدند. در این چند سال این مرکز موافقان و مخالفان زیادی داشت و فعالان اقتصادی و تجار هم انتقاداتی را به نحوه عملکرد آن وارد کردند.
بخشنامه ای که خلوتی مرکز مبادلات را کلید زد
اما این روزها مرکز مبادلات ارزی از رونق افتاده است و تعداد مراجعان روزانه این مرکز حتی به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد و باجه های بانکی این مرکز خالی از مشتری شده است. این اتفاق در پی ابلاغ بخشنامه ارزی سال گذشته بانک مرکزی رخ داد و هیمن بخشنامه استارتی بود برای کلید جمع آوری اتاق ارزی ایران.
خلوتی مرکز مبادلات ارزی در حالی است که در سال‌های ۹۱ و ۹۲ این مرکز با ازدحام جمعیت فعالان اقتصادی یا نمایندگان آنها مواجه بود و حتی برخی از آنها مدت زمانی را برای ارائه درخواست‌های خود در نوبت می ماندند.
پس از صدور این بخشنامه، متقاضیان ارز به اداره نظارت بانک مرکزی در میرداماد می روند و به همین دلیل این مرکز خالی از مشتری شده است. در صورتی که پیش از این، کد تخصیص ارز در مرکز مبادلات ارزی صادر می شد؛ اما مشتریان هر بانک مجبورند که براساس این بخشنامه به ساختمان مرکزی بانک مرکزی مراجعه کنند.
در گذشته بانک‌های مستقر در مرکز مبادلات ارزی با توجه به اولویت کالاهای وارداتی و زمان انجام ثبت سفارش، مبلغ ارز مورد نیاز و غیره درخواست کد تخصیص را به بانک مرکزی می دادند و این بانک کد را صادر می کرد اما از سال ۹۳ به بعد خود بانک مرکزی به صورت مستقیم کدها را به واردکنندگان می دهد. برخی از کارکنان بانک‌های مستقر در مرکز درباره دلیل این اقدام بانک مرکزی می گویند در برخی از موارد اختلافاتی بین مشتری و بانک‌ها پیش آمده و مشتری چندین ماه در نوبت تخصیص ارز بوده است، شاید اینگونه دلایل منجر به این سیاست گذاری شده باشد.
اختصاص ارز مرجع نیز داستانی دیگر است، برخی از فعالان اقتصادی که به این مرکز مراجعه می کنند از عملکرد بانک مرکزی در تخصیص ارز رضایت دارند و می گویند که ارز به راحتی به هر میزان که نیاز باشد به آنها تخصیص داده می شود، اما برخی دیگر خلاف آن را مطرح می کنند و می گویند که چند ماه است در انتظار دریافت ارز مورد نظر خود هستند. البته تخصیص ارزها و میزان آن بستگی به وجود ارز مورد نظر داشت و اینکه آیا بانک مرکزی این ارز را در اختیار دارد یا خیر.
در ابتدای کار، این مرکز تمامی ارزها را به متقاضیان و واردکنندگان تخصیص می داد اما به مرور زمان ارزها تغییراتی ایجاد شد و اولویت ها از دلار و یورو به سمت یوآن و روبل تغییر کرد و لیر ترکیه، یوآن کره جنوبی، روپیه هند و یوآن چین در اولویت تخصیص ها قرار گرفت.
انحلال مرکز مبادلات ارزی کلید خورد
حال با گذشت حدود سه سال از فعالیت این مرکز بانک مرکزی قصد دارد با یکسان سازی نرخ ارز که وعده اجرای آن را ولی الله سیف رئیس کل بانک مرکزی به ۶ ماه پس از توافقات موکول کرده است، منحل کند. این در حالی است که رئیس شورای پول و اعتبار از راه اندازی بورس ارز همزمان با انحلال این مرکز را مطرح کرده است.
رئیس کل بانک مرکزی با بیان اینکه در حال بررسی ایجاد بورس ارز هستیم، گفته است: با راه اندازی این بورس، مرکز مبادلات ارزی به کار خود پایان می‌دهد. بانک مرکزی در حال بررسی ایجاد بورس ارز است ولی آنچه مسلم است، آنکه ما نیازمند بازاری هستیم که ارز در آن به صورت واقعی معامله شود.
سیف افزود: در صورتی که ارز به صورت واقعی معامله شود، قیمت واقعی آن نیز مشخص خواهد شد که البته این بازار می‌تواند به صورت بین بانکی بوده و یا به صورت حقیقی باشد و با راه اندازی بورس ارز، مرکز مبادلات ارزی به کار خود پایان می‌دهد.
از مرکز مبادلات ارزی تا بورس ارز
این وعده سیف پس از درخواست رئیس سازمان بورس از وزیر اقتصاد صورت گرفته است. محمد فطانت چندی پیش با تشریح مکانیزم معاملات آتی ارز، از ارائه درخواستی به وزیراقتصاد برای راه‌اندازی بورس ارز خبرداد و گفت: بورس ارز در قالب معاملات آتی ارز خواهد بود. نرم افزارها و زیرساخت های آن آماده شده است.
وی تصریح کرد: قطعا بازیگر اصلی این طرح بانک مرکزی، سیستم بانکی و صرافی های مجاز هستند و برای موفقیت این برنامه بانک مرکزی باید همکاری لازم را داشته باشد. یکی از ابهامات راه اندازی بورس ارز، دو نرخی بودن نرخ ارز است که یکی نرخ رسمی و دیگری نرخ آزاد است که کمی مانع ایجاد کرده و امیدواریم با مشخص شدن نتایج مذاکرات هسته ای، نرخ ارز یکسان شود تا فضایی را ایجاد کند که قابلیت پیش بینی داشته باشد تا به عنوان یک ابزار مورد استفاده قرار گیرد.