نگاهی به بازی غافلگیرکننده ارز در اقتصاد ایران/ زمان تک‌نرخی شدن ارز فرا رسیده است؟
پرسش مهمی که در حال حاضر مطرح است، این‌که آیا در شرایط فعلی اقتصاد کشور، یکسان‌سازی نرخ ارز صحیح است یا خیر؟ در پاسخ می‌توان گفت که عملکرد بانک مرکزی و سیاست‌های اتخاذی آنها، نقش بسیار پررنگی در این پروژه خواهد داشت.
در حالی که پس از توافق هسته‌ای همگان به این انتظار نشسته بودند که نرخ دلار نیز کاهش یابد، اما برخلاف تصورات، روند صعودی را در پیش گرفت.
باید این واقعیت را بپذیریم که هر چند توافق ژنو، امید را به مناسبات اقتصادی کشورمان باز گردانید، اما خود به تنهایی نمی‌تواند همه مشکلات را از جلوی پای اقتصاد بردارد. اقتصاد ایران تا رسیدن به رونق روزهای سختی را پیش رو دارد.
طی روزهای گذشته روند قیمت‌گذاری دلار در محدوده 2290 تومان تا 3460 تومان بوده است. برخی کارشناسان بازار ارز افزایش تقاضا را به عنوان اصلی‌ترین دلیل رشد قیمت‌ها عنوان کرده‌اند. براساس شنیده‌ها فعلا خبری از ورود دلارهای بلوکه شده به کشورمان و همچنین نقل و انتقال ارز از طریق بانک‌ها نیست.
از سوی دیگر، کاهش قیمت نفت موجب محدودتر شدن درآمدهای ارزی کشور شده و در نتیجه عرضه ارز با کاهش مواجه شده است. در طرف مقابل اما مصرف‌کنندگان ارز همچنان در انتظار لغو تحریم‌ها و بازگشت رونق به اقتصاد ایران هستند.
براساس گفته‌های فعالان بازار، در دوران انتقال اقتصاد از تحریم به پساتحریم، کاهش عرضه ارز و افزایش تقاضای آن، فاکتورهای بسیار موثر بر نوسانات بازار ارز بوده است. حقیقت امر این است که نوسانات قیمت دلار تبدیل به یک سایه بر سر زندگی معیشتی مردم شده است. معیشت اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی مردم همه متاثر از قیمت دلار شده است.
دولت یازدهم در ابتدای روی کار آمدن، یکی از برنامه‌های خود را سر و سامان دادن به اوضاع آشفته دلار اعلام کرد. طی چند دهه اخیر دولت‌ها براساس اقتصادی که بر مقوله تک‌محصولی بودن استوار بوده، تلاش داشته‌اند نرخ ارز را تک‌نرخی ارائه کند. از ابتدا اقتصاد ایران بر نفت تکیه داشته و براساس آن، دلار نفتی وارد اقتصاد شده است.
این امر سبب شده که مسیر اصلی دولت که اتکا بر مالیاتی است که از فعالیت اقتصادی مردم کسب می‌شود، به سمت اقتصاد متکی به نفت تغییر مسیر دهد. در این مسیر، دولت هم توزیع‌کننده این پول و هم مصرف‌کننده پول حاصل از اقتصاد تک‌محصولی شده است. این سیاست سبب شد تا اقتصاد وابسته به دلارهای نفتی با یک پس‌لرزه کوچک تحریم‌ها نیز بسیار آسیب ببیند.
طی چند هفته اخیر مسوولان اقتصادی در مقابل افزایش قیمت دلار این موضع را گرفتند که افزایش قیمت ارز نوسانی است و نیروهای بنیادی حاکم بر بازار سطوح جدید قیمت را پشتیبانی نمی‌کنند. تصویر رایج در میان عامه مردم و حتی برخی از کارشناسان یا مسوولان این است که دولت و بانک مرکزی نقش مستقیم در تعیین قیمت ارز دارد و در صورتی که بخواهد، می‌تواند قیمت ارز را تا حد زادی متفاوت از سطح کنونی تعیین کند. به ویژه با توجه به این‌که دولت فروشنده ارز حاصل از نفت تلقی می‌شود، هنگام افزایش قیمت دلار ظن غالب بر این می‌رود که هدف، مقابله با کسری بودجه است.
دولت تدبیر و امید طی دو سال اخیر تلاش گرده که ارز را تک‌نرخی کند. اما مساله مهم در این میان این است که آیا در شرایط فعلی اقتصاد کشور، یکسان‌سازی نرخ ارز صحیح است یا خیر؟ در پاسخ می‌توان گفت که عملکرد بانک مرکزی و سیاست‌های اتخاذی آنها، نقش بسیار پررنگی در این پروژه خواهد داشت.
بانک مرکزی زمان تک‌نرخی شدن ارز را پس از لغو تحریم‌ها اعلام کرده است. بدین جهت باید ملزومات آن فراهم شود. یکی از مقدمات اجرایی آن، ارجاع کالاهای وارداتی از اتاق مبادله کالا به بازار بیرون است. این عامل، زمینه انجام واردات از همان‌جا را فراهم می‌کند. نزدیک شدن نرخ ارز رسمی به بازار آزاد زمانی باید اجرایی شود که کمترین شوک را به اقتصاد کشور وارد کند. رانت دو نرخی بودن ارز به قدری زیاد و عمیق است که اگر تک‌نرخی شدن آن حتی به صورت دستوری هم باشد، هیچ مشکلی ایجاد نخواهد کرد.
در حال حاضر واردکننده ارز را 500 تومان گران‌تر خریداری می‌کند و این خود یعنی رانت. با تک‌نرخی شدن ارز این رانت ایجاد شده را می‌توان از بین برد. سیاست بانک مرکزی در یکسان‌سازی ارز هم در بودجه تاثیر خواهد گذاشت و هم به تدریج به صلاحدید خود می‌تواند نرخ ارز را به سمت آزاد سوق دهد.
ارجاع کالاهای وارداتی از اتاق مبادلات، از جمله دیگر ملزوماتی است که در این مسیر باید انجام شود. اگر از ابتدای سال میلادی تحریم‌ها رسما برداشته شود، همان زمان بهترین موقع برای یکسان‌سازی نرخ ارز است. زمانی که بالاخره ارز تک‌نرخی اعلام شود، هم ورودی ارز روشن خواهد شد و هم وضعیت سرمایه‌گذاران خارجی برای فعالیت اقتصادی در ایران تعیین تکلیف شده و آنها با شفافیت بیشتری می‌توانند جذب اقتصاد کشورمان شوند. از طرفی، تقاضای ارز هم کمتر خواهد شد و دیگر کالاها با گران‌نمایی عرضه نخواهد شد.
بررسی روند بازار ارز طی روزهای گذشته بیانگر این است که عدم اصلاحات ساختاری و هدفمند در زیرمجموعه‌های نهادهای اقتصادی کشور موجب شده است که در مقاطعی که روال امور اندکی از مسیر معمول خارج می‌شود، سیاست‌گذار واکنش‌های سال‌های گذشته خود را تکرار کند. برخی تحلیلگران معتقدند طی روزهای آینده باز هم احتمال رشد بیشتر قیمت دلار وجود دارد. برخی دیگر از فعالان بازار هم می‌گفتند دلیل اصلی افزایش بهای دلار طی روزهای گذشته، تقاضا برای سفرهای پایانی فصل تابستان بوده است.
ظواهر امر گویای این است که دولت مانع افزایش سریع قیمت دلار شده است. شاید در نگاه مردم، عملکرد دولت چندان راضی‌کننده نباشد، اما باید این واقعیت را بپذیریم که در شرایط وجود، عملکرد دولتمردان چندان هم بد نبوده است.
