پس از جهش نرخ ارز در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱، بازار ارز طی سال‌های ۱۳۹۲ تاکنون با آرامش نسبی همراه بوده است. نرخ دلار در سال ۱۳۹۳، معادل 12/ 5 درصد و در سال ۱۳۹۴ (تا پایان مهرماه)، 6/ 6 درصد افزایش یافته است. اما در همین دوره ارزش سبد پنج ارز معتبر جهانی در برابر ریال از ثبات برخوردار بوده و تنها 2/ 1 و 1/ 0 درصد افزایش یافته است؛ بنابراین طی دو سال اخیر افزایش نرخ دلار در برابر ریال نه به‌دلیل تضعیف ارزش ریال؛ بلکه به‌دلیل تقویت ارزش دلار در برابر ارزهای جهانی اعم از ریال رخ داده است. در مجموع هم در عرصه سیاست‌گذاری و هم در عرصه فعالیت اقتصادی، تاکید ویژه بر نرخ دلار در بازار ارز می‌تواند گمراه‌کننده باشد و علائم اشتباهی را به سیاست‌گذاران یا فعالان اقتصادی ارسال کند. در واقع هر افزایش نرخ دلار در بازار ارز الزاما به منزله تضعیف ارزش ریال نیست و در مقابل هر کاهش نرخ دلار نیز الزاما به منزله تقویت ارزش ریال نیست. زمانی که ارزش دلار در برابر عموم ارزها در حال تقویت شدن است، طبیعی است که ارزش آن در برابر ریال نیز تقویت گردد و این امر به خودی خود به معنای کاهش ارزش ریال نخواهد بود. در چنین شرایطی تلاش برای تثبیت نرخ دلار در برابر ریال، عملا منجر به تقویت ارزش ریال خواهد شد.
ارزش ریال در برابر دلار یا سبد ارزها؟
یک موضوع مهم در مدیریت بازار ارز این است که صرفا نرخ دوجانبه دلار در برابر ریال از اهمیت برخوردار نیست؛ بلکه توجه به تغییرات سایر ارزها نسبت به ریال نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع در مورد تضعیف یا تقویت ارزش ریال صرفا براساس ارزش ریال در برابر دلار نمی‌توان قضاوت کرد؛ بلکه باید ارزش ریال را در برابر سبدی از ارزهای کشورهای مختلف مدنظر قرار داد. به همین جهت در ادبیات اقتصادی علاوه‌بر نرخ دوجانبه ارز، نرخ موثر ارز نیز تعریف و محاسبه می‌شود. نرخ موثر ارز برای یک کشور مانند ایران، شاخص ارزش سبد ارزی شرکای تجاری ایران است که در آن وزن هر ارز در سبد ارزی با توجه به وزن تجارت خارجی آن کشور در کل تجارت خارجی ایران خواهد بود.
اکنون سوال این است که آیا افزایش نرخ دلار در برابر ریال طی دو سال اخیر عمدتا ناشی از تضعیف ریال بوده یا ناشی از تقویت دلار آمریکا در برابر ارزهای جهانی بوده است. به این منظور در گزارش حاضر دو سبد ارزی تعریف شده است. سبد ارزی اول شامل پنج ارز معتبر جهانی (دلار آمریکا، یورو، پوند انگلیس، ین ژاپن و یوآن چین) و سبد ارزی دوم علاوه‌بر این پنج ارز معتبر جهانی شامل ارزهای پنج کشور دیگر (درهم امارات، لیر ترکیه، روپیه هند، روبل روسیه و رئال برزیل) است که از سهم مهمی در تجارت خارجی ایران برخوردار هستند. برای بررسی وضعیت تضعیف یا تقویت ارزش ریال، تغییرات ارزش این دو سبد ارزی در برابر ریال محاسبه شده است. البته برای ساده شدن محاسبات، وزن ارزها در سبد ارزی برابر در نظر گرفته شده است.
تضعیف ریال یا تقویت دلار؟
با در نظر گرفتن سبد پنج ارز معتبر جهانی به ریال (شامل دلار، یورو، پوند، ین، یوآن) و همچنین سبد 10 ارز جهانی به ریال که شامل پنج ارز مذکور به اضافه ارز کشورهای موثر در تجارت خارجی ایران (شامل درهم، لیر، روپیه، روبل، رئال) می‌توان تغییرات این سبدهای ارزی در برابر ریال را مد نظر قرار داد و در نهایت نتیجه گرفت که آیا افزایش نرخ دلار در برابر ریال ناشی از کاهش ارزش ریال در برابر سایر ارزها بوده است، یا ناشی از تقویت ارزش دلار در برابر سایر ارزها؟
سال ۱۳۹۱، سال تضعیف ریال
در سال ۱۳۹۱ نرخ دلار به ریال با افزایش 1/ 88 درصدی مواجه شد. در همین حال ارزش سبد پنج ارز معتبر جهانی از افزایش 8/ 83 درصدی در برابر ریال حکایت دارد. ارزش سبد 10 ارز جهانی نسبت به ریال نیز با افزایش 5/ 83 درصدی در سال ۱۳۹۱ مواجه شده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در سال ۱۳۹۱ این ریال بوده است که با کاهش ارزش شدیدی مواجه شده و این کاهش ارزش نه تنها در برابر دلار بلکه در برابر دیگر ارزهای جهانی نیز رخ داده است.
تقویت ریال در سال ۱۳۹۲
در سال ۱۳۹۲ اما روند کاهش ارزش ریال در برابر دلار و دیگر ارزهای خارجی معکوس شد. به نحوی که نرخ برابری دلار به ریال نیز با کاهش 6/ 15 درصدی روبهرو شد. در همین حال ارزش سبد پنج ارز معتبر جهانی به ریال با کاهش 7/ 13 درصدی و ارزش سبد 10 ارز جهانی به ریال نیز با کاهش 6/ 21 درصدی مواجه شد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در سال ۱۳۹۲ این ارزش ریال بوده است که در برابر دیگر ارزهای خارجی اعم از دلار تقویت شده است.
افزایش نرخ دلار و تثبیت ارزش ریال در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴
اما در سال ۱۳۹۳ نرخ دلار در برابر ریال مجددا با افزایشی به میزان 5/ 12 درصد مواجه شده است. اما آیا این افزایش ارزش دلار در این سال نیز به معنای کاهش ارزش ریال بوده است؟ در سال ۱۳۹۳ علاوه‌بر دلار، ارزش ریال در برابر پوند، یوآن، درهم و روپیه کاهش و در برابر یورو، ین، لیر و روبل افزایش یافته است. بررسی ارزش سبد پنج ارز معتبر جهانی حاکی از آن است که ارزش این سبد ارزی در برابر ریال تنها 2/ 1 درصد در سال ۱۳۹۳ افزایش یافته است. همچنین بررسی ارزش سبد 10 ارز جهانی حاکی از آن است که ارزش ریال در برابر این سبد ارزی نه تنها کاهش نیافته بلکه با افزایش 3/ 5 درصدی در سال ۱۳۹۳ روبهرو بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که افزایش 5/ 12 درصدی دلار آمریکا در این سال، نه ناشی از تضعیف ریال، بلکه عمدتا ناشی از تقویت دلار در برابر سایر ارزها اعم از ریال بوده است.تا پایان مهرماه سال ۱۳۹۴ نیز نرخ دلار در برابر ریال مجددا با افزایشی به میزان 6/ 6 درصد مواجه شده است، اما آیا این افزایش ارزش دلار در این سال به معنای کاهش ارزش ریال یا تقویت ارزش دلار بوده است؟ در سال ۱۳۹۴ علاوه‌بر دلار، ارزش ریال در برابر پوند، یوآن، درهم و روپیه کاهش و در برابر یورو، ین، لیر و روبل افزایش یافته است. کاهش ارزش یورو در برابر ریال در این سال برابر 3/ 6 درصد بوده است. بررسی ارزش سبد پنج ارز معتبر جهانی حاکی از آن است که ارزش این سبد ارزی در برابر ریال تنها 1/ 0 درصد در سال ۱۳۹۴ افزایش یافته است. همچنین بررسی ارزش سبد 10 ارز جهانی حاکی از آن است که ارزش ریال در برابر این سبد ارزی نه تنها کاهش نیافته، بلکه با افزایش 5/ 11 درصدی روبهرو بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که افزایش 6/ 6 درصدی دلار آمریکا در برابر ریال در سال ۱۳۹۴، نه ناشی از تضعیف ریال، بلکه عمدتا ناشی از تقویت دلار در برابر سایر ارزها اعم از ریال بوده است و در این سال ارزش ریال در برابر سبد پنج ارز معتبر جهانی تثبیت شده و در برابر سبد ۱۰ ارز جهانی با تقویت قابل توجهی نیز مواجه شده است.
سبد ارزی ملاک محاسبه ارزش ریال
در مجموع از این بحث می‌توان نتیجه گرفت که هم در عرصه سیاست‌گذاری و هم در عرصه فعالیت اقتصادی، تاکید ویژه بر نرخ دلار در برابر ریال در بازار ارز می‌تواند گمراه‌کننده باشد و بهتر است نگاه سیاست‌گذاران و فعالان اقتصادی برای محاسبه ارزش ریال به یک سبد ارزی باشد تا آنکه صرفا بر نرخ دلار تاکید شود. همان‌طور که ملاحظه شد، در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ در حالی که نرخ دلار با افزایش 5/ 12 و 6/ 6 درصدی همراه بوده است، ارزش سبد پنج ارز معتبر جهانی در برابر ریال از ثبات برخوردار بوده و تنها 2/ 1 و 1/ 0 درصد افزایش یافته است و حتی ارزش سبد 10 ارز جهانی در برابر ریال با کاهش نیز مواجه شده است؛ بنابراین در دو سال اخیر افزایش نرخ دلار در برابر ریال نه به‌دلیل تضعیف ارزش ریال بلکه به‌دلیل تقویت ارزش دلار در برابر ارزهای جهانی اعم از ریال رخ داده است. در واقع هر افزایش نرخ دلار در بازار ارز الزاما به منزله تضعیف ارزش ریال نیست و در مقابل هر کاهش نرخ دلار نیز الزاما به منزله تقویت ارزش ریال نیست. زمانی که ارزش دلار در برابر عموم ارزها در حال تقویت شدن است، طبیعی است که ارزش آن در برابر ریال نیز تقویت شود و این امر به خودی خود به معنای کاهش ارزش ریال نخواهد بود. در چنین شرایطی تلاش برای تثبیت نرخ دلار در برابر ریال، به منزله افزایش ارزش ریال خواهد بود.