صفرهایی که نرفته برمی‌گردند
موج تورمی که سال ۱۳۹۷ از راه رسید، بار دیگر حرف حذف صفرها از پول ملی را بر سر زبان‌ها انداخت. همتی، رییس کل بانک مرکزی خبر از ارائه لایحه حذف چهار صفر از پول ملی به دولت داد تا بحث بر سر ضرورت این اقدام در فضای رسانه‌ای و محافل کارشناسی آغاز شود.
طرح حذف چهار صفر هر چند مخالفان فراوانی دارد اما با توجه به اعلام مقامات رسمی، در حال پیگیری و بررسی در دولت است. بنا بر اعلام رییس کل بانک مرکزی مقرر است با حذف چهار صفر هر هزار تومان فعلی یا به عبارت دیگر هر ۱۰ هزار ریال تبدیل به یک تومان شده و هر تومان جدید نیز معادل ۱۰۰ ریال باشد. حیدر مستخدمین حسینی، کارشناس اقتصادی و معاون اسبق وزارت امور اقتصادی و دارایی و بهاء‌الدین حسینی هاشمی، کارشناس اقتصادی مدیرکل اسبق بانک صادرات توضیحاتی در خصوص الزامات حذف چهار صفر دادند و از منظری متفاوت به بحث ورود کردند.
هر چند بهاء الدین حسینی هاشمی تغییر واحد پولی از ریال به تومان را در شرایط کنونی ضروری می دانست اما مستخدمین حسینی تاکید داشت اتفاقا در این وضعیت اصلاحات اقتصادی باید در دستور کار قرار گیرد و چه حذف یک صفر و چه حذف چهار صفر هیچ کدام گره‌ای از مشکلات اقتصادی باز نمی‌کند. مشروح این نشست در پی می آید.
بحث حذف صفر از پول ملی به شکلی جدی مطرح شده است، آیا این اقدام را در مقطع کنونی، اقدامی موثر در اقتصاد ایران ارزیابی می‌کنید؟
مستخدمین حسینی : کارهای زیادی باید برای اقتصاد ایران انجام شود. من فکر می‌کنم پاسخ صریح و کوتاه به سئوال شما "خیر" باشد.
هاشمی: این سئوال باید از جوانب مختلف بررسی شود. رفرم پولی در ایران یک ضرورت است. من فکر می کنم ورود به این حوزه نه با حذف چهار صفر بلکه با تغییر واحد پولی ایران از ریال به تومان باید صورت گیرد.
این طرح البته در ذات خود حذف یک صفر را به دنبال خواهد داشت.
آقای مستخدمین حسینی آیا شما با این موضوع موافقید؟
مستخدمین حسینی: خیر من در شرایط کنونی ورود به هر دو بحث چه حذف صفر و چه تغییر واحد پولی را مجاز نمی‌دانم.
حسینی هاشمی: البته پیش‌تر لایحه ای در قالب تغییر واحد پول ایران به تصویب دولت رسیده و من معتقدم با توجه به وضعیت اقتصادی ایران، این تغییر ضرورت دارد. این اقدام به هر حال سهولتی در محاسبات ایجاد می‌کند.
اکنون آنچه در لایحه مطرح شده در واقع یک رفرم پولی است در حالی که منظور ما تنها تبدیل ریال به تومان به عنوان واحد پولی ایران است.
مستخدمین حسینی: باید دید چه اتفاقی پیش آمده که در دوره ریاست آقای سیف بر بانک مرکزی این لایحه یعنی تغییر واحد پول که به حذف یک صفر می‌توان آن را تعبیر کرد، مصوب شده است. البته این مصوبه هر چند در دولت تصویب شد اما به مجلس ارائه نشد. سئوال من اتفاقا از مقامات بانک مرکزی که کانون کارشناسی بازار پول و اتخاذ سیاست‌های پولی است، این است که چه اتفاقاتی رخ داد که شما از برنامه حذف یک صفر به حذف چهار صفر رسیدید؟
البته حذف سه صفر نیز در دوره استقرار دولت دهم مطرح شد اما پس از پایان دوره فعالیت این دولت پیگیری نشد.
مستخدمین حسینی : بله من اتفاقا در آن دوره در بانک مرکزی بودم. بحث حذف سه یا چهار صفر را داشتیم اما پیشنهادی برای اجرا ارائه نشد.
دقیقا چه سالی بود؟
مستخدمین حسینی: سال ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ .
دلیل عدم ارائه پیشنهاد برای اجرا چه بود؟
مستخدمین حسینی:علم به این نکته که شرایط برای اجرای این مصوبه مناسب نیست.
هاشمی: من هم این حرف را قبول دارم. حذف چهار صفر یا حتی سه صفر باید در شرایط ثبات اقتصادی اجرایی شود. وقتی که ۳تا ۴سال تورم کنترل شود و کشور در وضعیت باثباتی باشد، می‌توان انتظار داشت که حذف صفر از پول ملی سیاستی موفقیت آمیز باشد.
تعریف دقیق تری از شرایط باثبات بفرمایید. بسیاری از کارشناسان با استناد به دلایلی عکس این دلایل از حذف چهار صفر دفاع می‌کنند.
هاشمی: سئوال مهمی است. شرایط با ثبات شرایطی است که در آن نرخ تورم یک تا ۲درصد با نرخ رشد اقتصادی فاصله داشته باشد و کشور با اشتغال مولد، ثروت‌آفرینی کند. در این حالت می توان نسبت به حذف صفر اقدام کرد. در غیر این صورت وقتی تورم از رشد اقتصادی جلوتر باشد چه کسی جرأت می‌کند این طرح را اجرا کند مگر اینکه مانند کشورهای آفریقایی ۵ تا ۱۰ صفر را حذف کنیم برای اینکه مردم در گونی پول حمل نکنند.
البته اگر مبادلات روزمره در ایران با استفاده از کارت‌ها صورت نمی‌گرفت و مجبور بودیم اسکناس خرج کنیم، بی‌تردید مشکلات فراوانی داشتیم اما از این منظر نیز به دلیل فراگیر شدن کارت‌ها، مشکلی متوجه اقتصاد نیست.
مستخدمین حسینی : همچنین چک پول را فراموش نکنید. چک‌پول هم در این میان معادله را بر هم می‌ریزد.
هاشمی: فکر می‌کنم کم کم دلایل مخالفت با این موضوع باز می‌شود. من هم حرف آقای دکتر را قبول دارم چرا که چک پول یک ابزار بحران‌زاست و متاسفانه منشا بسیاری از فسادها و زیرمیزی‌ها و ... بود و هست. معنی ندارد یک اسکناس ۵ برابر ارزش درشت‌ترین اسکناس رایج و رسمی در ایران، روزمره مورد استفاده قرار گیرد. همین حالا تجربه اروپا را ببینید. اسکناس ۵۰۰یورویی حذف شده زیرا معتقد بودند یکی از مصادیق پولشویی همین اسکناس‌های درشت هستند چرا که این اسکناس‌ها به راحتی بین افراد تبادل می‌شد و هیچ ردیابی‌ای هم نمی‌شد. تراول چک نیز همین ویژگی را دارد.
موافقان، این طرح را رفرم پولی می‌دانند. نظر شما در این خصوص چیست؟
هاشمی: رفرم پولی در اقتصاد تعاریفی دارد. برای اصلاحات پولی لازم است ابتدا به یک شرایط نرمال اقتصادی برسیم و رشدی با تداوم ۳تا۴ ساله داشته باشیم اما در این وضعیت ما رشد اقتصادی منفی داریم، از سوی دیگر لازم است تراز پرداخت‌های خارجی مثبت باشد و با دنیا در تعامل باشیم اما ما در شرایط نه تنها وضعیت عادی نداریم بلکه هیچ مبادله پولی و کاری با سایر ارزها نداریم. به عبارت دیگر ورودی ارز نداریم و تنها خروج ارز از کشور اتفاق می‌افتد. مولفه‌های دیگر اقتصادی نیز باید به ثبات برسد؛ یکی از مولفه‌های بسیار مهم تورم است. در غیر این صورت صفرهای رفته به سرعت باز می‌گردند.
برخی کشورهای آسیای میانه و بلاروس، برزیل، آرژانتین و کشورهای آفریقایی نیز این کار را انجام داده به طوری که آنها گاهی اوقات آنچنان پولشان تضعیف شده بود که مجبور شدند صفرها را بگذارند تا ذهن بتواند محاسبات را انجام دهد.
پرداخت‌های الکترونیک و دیجیتالی تا حدی کمک می‌کند که افراد صفرها را احساس نکنند و رقم‌ها بپردازند اما در مقابل کسانی که چک می‌کشند و کار مالی می‌کنند و کارمندان و بانک‌ها این وضعیت را می‌فهمند.
مستخدمین حسینی: من فکر می‌کنم باید کمی فراتر نگاه کرد. اصلا سئوال اساسی این است که ریشه حذف صفرها چیست؟ این اقدام به بعد از جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد و تاکنون حدود ۵۰ کشور از این روش استفاده کردند اما مگر چند کشور در این حوزه موفق بودند؟ فکر می‌کنم همان طور که آقای هاشمی گفتند یکی از مهمترین موارد اتفاقا اصلاح زیربناهاست چون من هم معتقدم که صفرها باز می‌گردند. این یعنی تشدید بحران. شما تا وقتی عوامل ایجاد صفرها را از بین نبرید نمی‌توانید صفرها را بردارید.
همین ترکیه در همسایگی ما ۶ صفر از مقابل پولش برداشت اما گزارش کارشناسی "درویش"، وزیر اقتصاد ترکیه را باید خواند تا دلیل توفیق این کشور را دریافت. حذف صفر راهکار نیست و باید عوامل ایجاد صفر از میان برود.
نکته اینجاست که من با وجود ارتباطاتی که دارم هنوز نتوانسته‌ام گزارش کارشناسی بانک مرکزی را مطالعه کنم تا ببینم چرا چنین تصمیم اتخاذ شده است.
در این راستا بازگشت به لایحه پیش‌بینی یعنی تغییر واحد پولی را صلاح می‌دانید؟
هاشمی: من فکر این کار ضرورت دارد چرا که تغییری در ذهنیت جامعه ایجاد نمی‌کند. مردم همین حالا هم تومان را استفاده می‌کنند تا جایی که یک تومان مفهوم یک میلیون تومان را نیز دارد. خوب این تطابق گفتار بر سند می‌تواند محاسبات را تسهیل کند.
تغییر واحد پولی طبیعتا به تغییر اسکناس هم منجر می‌شود، آیا در این مرحله تغییر اسکناس و در مرحله بعدی، بعد از ثبات اقتصادی تغییر اسکناس در اثر حذف صفر هزینه‌ها را بالا نمی‌برد؟
هاشمی: فکر می‌کنم می‌شود با مستهلک شدن اسکناس‌ها به تدریج انجام دهد البته سایر کشورها معمولا هر چند وقت یکبار اسکناس‌ها و پول‌های خود را عوض می‌کنند به دلیل اینکه اسکناس‌ها و مسکوکات تقلبی را بتوانند کشف کنند. حتی دلار را چند بار عوض کردند یا مارک و پوند.
شاید لازم باشد ما نیز این کار را انجام دهیم.
مستخدمین حسینی : بنده مقطع زمانی انجام این کار را مناسب و مساعد نمی‌دانم حتی برای تغییر ریال به تومان. برای نمونه اکنون ترازها و صورت‌های مالی که شرکت‌ها تهیه می‌کنند، می‌نویسند ارقام به میلیون ریال، خیلی درشت بنویسند از ارقام به میلیارد ریال و کمی پایین‌تر می‌نویسند ارقام به هزار ریال. مردم می‌دانند و حتی تعدادی دفاتری که می‌نویسند از اصطلاح ارقام به هزار استفاده می‌کنند و ۳ عدد را می‌نویسد و ثبت می‌کنند زیرا واحد پولی ما بر اساس قانون پولی و بانکی، ریال است. پشتوانه ریال هم طلاست. یعنی اگر بخواهیم این کار را کنیم در اصل باید پشتوانه پول ایران را اصلاح کنیم.
بنده به هیچ عنوان ورود به این بحث را به صلاح کشور و دولت و مردم نمی دانم. هرچند بحث درستی است و جایگاه خاص خود را دارد اما ساختار اقتصاد ما اصلا آمادگی این کار را ندارد.
حتی در یک بعد هم آمادگی اجرای این مساله را ندارد. خصوصا به دلیل تحریم.
آیا کشوری در شرایط تحریم تا به حال چنین تجربه‌ای را اجرایی کرده است؟
مستخدمین حسینی: بله ونزوئلا و روسیه. البته بهتر که نشدند هیچ در اصل وضعیتشان بدتر هم شد.
هاشمی: بلاروس هم تا حدودی که می‌توان گفت در چنین شرایطی بوده و طرحش توفیق نداشت.
اشاره کردید به موضوع پشتوانه پول؛ در چنین شرایطی اصلاح این قانون ضروری است؟
هاشمی: واحد پول ایران در شرایط کنونی ریال است و این ریال در قانون صد دینار و هر ریال برابر با صد و هشت هزار و پنجاه و پنج میلیونیم (۰٫۰۱۰۸۰۵۵) گرم طلای خالص است.
حالا سئوال اینجاست که ریال جدید که قرار است زیر مجموعه تومان پس از حذف چهار صفر باشد چه پشتوانه‌ای دارد و بانک مرکزی در این قالب چه تدبیری اندیشیده است.
در گذشته پشتوانه پول امریکا نیز طلا بود و به این صورت که هر اونس طلا ۳۶ دلار ارزش داشت. همان طور که می‌دانید اونس طلا نزدیک به ۳۱ گرم است. در این راستا تا سال ۱۹۷۴ هر اونس طلا برابر با ۳۶ دلار آمریکا بود و همه تمایل داشتند نسبت به تبدیل دلار به طلا اقدام کنند چون ارزش آن طلا از ارزش ذاتی این پول بیشتر بود.
وقتی بحران در این حوزه جدی شد، نیکسون تصمیم گرفت این رابطه را حذف کند و دست به عمل زد اما در حقیقت در ایران هیچ‌گاه به طور قانونی رابطه ریال و طلا را به هم نزده‌ایم و لازم است تدبیری در این بخش بیندیشیم. وی با اشاره به اینکه دامنه پشتوانه‌ها در جهان امروز تغییر کرده است، گفت: در حال حاضر طلا، ارزهای خارجی، تولید ناخالص داخلی و جواهرات و میراث فرهنگی همگی به پشتوانه‌های پول ملی کشورها تبدیل شده‌اند. رابطه ریال با طلا در قانون وجود دارد و بر اساس آن میزان ریالی مهریه در نظر گرفته می‌شود برای مثال یک میلیون ریال است و می‌پرسند در آن زمان رابطه یک میلیون ریال چه میزان طلا می‌شده است. قیمت امروز طلا را در نظر می‌گیرند و مهریه به روز می‌شود. البته بعضی خانم‌ها از ابتدا مهریه خود را طلا تعیین می‌کنند و خیالشان راحت است و تبدیل ریال به طلا را ندارند.
مستخدمین حسینی: من هم فکر می‌کنم ضرورت اصلاح قانون پشتوانه پولی ایران انکار ناپذیر است چرا که در جهان امروز کشورهای پیشرفته عمدتا قدرت تولید و تکنولوژی و توانمندی را به عنوان پشتوانه در نظر می‌گیرند.
اگر عمل به قانون مدنظر باشد مقام قضایی می تواند در هر آنی مقامات بانک مرکزی را بابت عدم رعایت ماده یک قانون پولی و بانکی مصوب سال ۱۳۵۱زیر سئوال ببرد.
به روز رسانی این قانون خود اقدام بسیار مهمی است که لازم است در دستور کار قرار گیرد. دولت ها به این مساله واقف بوده اند در همه این سال‌ها تلاش کرده‌اند اصلاحات در پشتوانه پول همزمان با اصلاحات در قانون بانکداری صورت گیرد اما این مهم به تحقق نپیوسته است.
باید دید حذف چهار صفر از پول ملی نقطه ابتدایی حرکت است یا نقطه پایانی اصلاحات، پاسخ صریح من این است که حذف صفر در پایان اصلاحات اقتصادی اجرایی می شود و ما هنوز به مرحله اصلاحات ورود نکرده‌ایم.
