تا گام بعدی کاهش تعهدات هسته‌ای ایران مدت زیادی باقی نمانده است. همزمان با نزدیک شدن موعد این گام، هشدار‌ها درباره مرگ توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ هم بیشتر شده است. بعید است که با گام بعدی کاهش تعهدات، این توافق از بین برود. با این حال، ادامه این وضعیت و همچنین تداوم بی‌عملی طرف‌های غربی در تامین منافع اقتصادی ایران، ممکن است دیر یا زود، برجام را کاملا نابود کند.
به گزارش فرارو، چهارمین ضرب الاجل دولت ایران برای کشور‌های اروپایی جهت جبران خسارت‌های اقتصادی ایران به پایان خود نزدیک می‌شود. با پایان یافتن این ضرب الاجل، که حوالی ششم دسامبر تمام می‌شود، ایران باید درباره برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای یا منصرف شدن از این روند تصمیم گیری کند. در طول ماه‌های گذشته، مقامات ایران گفته‌اند که تا زمان تامین منافع اقتصادی ایران، روند کاهش تعهدات ادامه خواهد یافت.
از اواسط اردیبهشت ماه، ایران در قالب چهار گام، اجرای مجموعه‌ای از تعهدات مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را متوقف کرد و به تدریج از توقف تعهدات حاشیه‌ای به تعهدات مهم و حساس رسید. در آخرین گام که اواسط آبان ماه برداشته شد، ایران در اقدامی که اروپایی‌ها را عمیقا نگران کرد، غنی سازی در تاسیسات حساس فردو را از سر گرفت. پس از همین گام، اروپایی به طور علنی ایران را فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف تهدید کردند. امری که می‌تواند به فعال‌سازی سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» و بازگشت تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران منجر شود.
پیچ حساس هسته‌ای
اما سوای تهدیدات اروپا، تعهدات کمی برای تعلیق شدن باقی مانده است. به عبارت دیگر، ایران در گام پنج کاهش تعهدات، طیفی از تعهدات هسته‌ای دارد که تعلیق یا توقف اجرای هر کدام از آن‌ها حساسیت اروپایی‌ها را برخواهد انگیخت. ظاهرا به همین دلیل دولت روحانی تامل بیشتری درباره گام پنجم می‌کند به طوری که با وجود نزدیک شدن موعد گام پنجم، دولت هنوز تصمیم جدی در زمینه کاهش تعهدات نگرفته است.
در همین رابطه، علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، روز دوشنبه طی نشستی خبری در راکتور آب سنگین اراک تصریح کرد: «اعلام گام پنجم به عهده رئیس جمهور است و هنوز صحبتی جدی در این باره نکردند. ما آمادگی لازم برای گام‌های لازم را داریم. اما دیگر خیلی گامی به لحاظ فنی باقی نماینده است، با این حال می‌توانیم برخی فرایند‌ها را شتاب دهیم؛ لذا صحبت در این باره زودهنگام است. دو سه هفته پیش جلسه‌ای بود و سوال و جواب‌هایی شد و ما توضیحات لازم را خدمت رئیس جمهور ارائه دادیم.»
صالحی در پاسخ به سوالی درباره آینده تحولات هسته‌ای میان ایران و غرب گفت: «اما در عالم واقع سیاست، مساله پیچیده‌ای است و بازی به جا‌های خطرناک دارد می‌رسد.»
گره کار کجاست؟
رئیس جمهور حسن روحانی به سختی تلاش می‌کند که کار به جا‌های خطرناک نرسد. در همین راستا، وی چندی پیش به مدت دو روز به ژاپن سفر کرد و در این سفر پیشنهاداتی میان دو طرف رد و بدل شد. محتوای این پیشنهادات هنوز به طور دقیق مشخص نیست. با این حال، گمانه‌های رسانه‌ای حاکی از این است که ایران خواستار رفع تحریم‌های نفتی شده و از ژاپن در این زمینه کمک خواسته است. در مقابل، ایران با اعمال محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای خود موافقت کرده است.
برخی کارشناسان معتقدند که ژاپن نسبت به فرانسه، که در تابستان و پاییز مشغول وساطت میان تهران و واشنگتن بود، پیشنهادات و تضمین‌های بهتری به ایران داده است. به نظر می‌رسد مهمترین بخش طرح روحانی، حفظ برجام از طرق تقویت مناسبات اقتصادی و مالی ایران با ژاپن است. احتمالا دولت روحانی بر این باور است که ژاپن با گرفتن معافیت تحریمی از کاخ سفید، می‌تواند در یک معامله میان تهران و واشنگتن، نقش تسهیل کننده فروش نفت ایران را بازی کند.
روحانی به تازگی در گفتگویی مکتوب با خبرگزاری کیودوی ژاپن، از این کشور خواسته است که با توسعه روابط اقتصادی و مالی با ایران به نجات برجام کمک کند. رئیس جمهور ایران به کیودو گفت: «جمهوری اسلامی ایران از هرگونه تلاش و ابتکار دیپلماتیک از سوی کشور‌های دوست منجمله ژاپن، برای نجات توافق هسته‌ای و رفع تحریم (علیه ایران) و همچنین تنش‌زدایی در منطقه استقبال می‌کند.» وی درخصوص اینکه ژاپن در عمل چگونه می‌تواند به نجات برجام کمک کند، گفت: «ژاپن می‌تواند در زمینه‌های مختلف، روابط اقتصادی و مالی‌اش با ایران را توسعه دهد.»
روحانی ضمن استقبال از تلاش‌های شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن، در زمینه تنش‌زدایی، از آمریکا خواسته که «اعتماد از دست رفته» را بازگرداند و با ایران به زبان احترام سخن بگوید. روحانی، با بیان اینکه بازگشت آمریکا به برجام و رفع تحریم‌ها، پیش شرط هرگونه اقدام از جانب ایران است، افزود این دو اقدام می‌تواند «ظرفیت‌های جدیدی برای استمرار مذاکرات» ایجاد کنند. افزون بر این، روحانی گفته دیدار وی با رئیس جمهور آمریکا فقط زمانی می‌تواند اتفاق بیافتد که «آمریکایی‌ها تعهدات گذشته را اجرا کنند و حسن نیت خود را ثابت کنند.»
گره کار دقیقا همین جاست. چون اولا برخی از ناظران مسائل آمریکا معتقدند که ترامپ نمی‌تواند بدون امتیازگیری از ایران، آن هم در دوره حساس پیش از انتخابات، به برجام بازگردد. ثانیا، دولت ترامپ نشان داده که در حال حاضر هیچ تمایلی به گفتگو و مذاکره با ایران ندارد. برخی محافل نزدیک به دولت ترامپ می‌گویند اساسا ترامپ فعلا به دلیل مشکلات داخلی، پرونده‌های بزرگ سیاست خارجی مانند ایران، را کنار نهاده است.
ولید فارس، مشاور سیاست خارجی ستاد انتخاباتی دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۶، به تازگی طی یادداشتی در روزنامه «ایندیپندنت عربی»، دورنمای کلی سیاست خارجی ترامپ در خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ را ترسیم کرد. فارس، با اشاره به مسئله تصویب استیضاح ترامپ در مجلس نمایندگان، چالش‌های سیاست خارجی وی در ۹ ماه آینده را به دو گروه بحران‌های بزرگ و بحران‌های آنی، تقسیم کرد. مسئله ایران در گروه بحران‌های بزرگی قرار داد که پرداختن به آن مستلزم اتحاذ تصمیمات استراتژیک از سوی کاخ سفید است. به گفته فارس، ترامپ به دلیل مسئله استیضاح و انتخابات پیش رو، در ماه‌های باقیمانده ریاست‌جمهوری‌اش بر مسائل بزرگ سیاست خارجی، مانند ایران، تمرکز نخواهد کرد. مگر اینکه یک اتفاق غیرمعمولی رخ دهد.
بر همین اساس، فارس معتقد است که کاخ سفید تحریم‌های ایران را در همه سطوح و با همین شدت و حدت فعلی ادامه خواهد داد. چون به ادعای این تحلیلگر نزدیک به دولت ترامپ، فعلا در واشنگتن میان دولت و مخالفانش هیچ اختلافی درباره تداوم تحریم‌های ایران وجود ندارد. از این رو، امکان دارد ترامپ، در عین ادامه دادن سیاست فعلی در برابر تهران، نیرو‌های بیشتری به سوریه و خلیج فارس، خصوصا امارات و عربستان، اعزام کند.
دولت ترامپ در این مرحله، وقت و قصدی برای تعامل با ایران ندارد. حتی اگر ایران درخواست تعامل کند.
در چنین شرایطی، استمرار بی‌عملی اروپا در زمینه تامین منافع اقتصادی ایران، بر وخامت اوضاع افزوده است. مقامات ایران می‌گویند اجرای یک طرفه برجام امکان پذیر نیست. بنابراین، اروپایی‌ها تا پیش از برداشته شدن گام پنجم کاهش تعهدات باید کاری برای ایران انجام دهند. اما هیچ نشانه‌ای از تحرک جدی اروپا دیده نمی‌شود. اروپایی‌ها پس از تهدید ایران به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، فعلا سکوت اختیار کرده و ظاهرا منتظرند ببینند ایران در گام پنجم اجرای چه تعهداتی را متوقف می‌کند. در این میان، این پرسش بی‌پاسخ مانده است که آیا ژاپن می‌تواند در کاری که فرانسه در آن شکست خورد، موفق شود؟ مهمتر آنکه، در مهلت اندک باقیمانده، آیا ژاپن می‌تواند با تامین منافع اقتصادی ایران، این کشور را از توقف تعهدات بیشتر منصرف کند؟
واضح است که با نزدیک شدن گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای، معادله جدید و کم سابقه‌ای شکل گرفته که در آن، طبق خواست غربی‌ها، ایران باید برجام را کاملا اجرا کند و در عین حال، توقع آن چنانی در زمینه جبران خسارت تحریم‌های آمریکا نداشته باشد. حال که ایران تلاش می‌کند این معادله را تغییر دهد، اروپایی‌ها چماق مکانیسم ماشه را بالا برده‌اند. چماقی که با فرود آمدن آن، شمارش معکوس مرگ برجام آغاز خواهد شد.