روز جمعه که آخرین روز معاملاتی هفته در بازار‌های جهانی است، مصادف با انتشار خبر شهادت سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران شد. در واکنش به این خبر که نشان از افزایش تنش‌های منطقه‌ای و ریسک‌های ژئوپلیتیک داشت، قیمت نفت برنت که روز را با قیمت ۲/ ۶۶ دلار بر بشکه شروع کرده بود تا حدود ۵/ ۶۹ دلار افزایش یافت. با این حال تا پایان معاملات روز جمعه قیمت‌ها قدری تعدیل شد و در نهایت بازار زمانی که قیمت نفت برنت با رشد حدود ۴/ ۲ دلار معادل ۶/ ۳ درصد روی ۶۶/ ۶۸ دلار بر بشکه ایستاده بود، بسته شد. قیمت نفت‌خام آمریکا نیز روز گذشته با ۸۵/ ۱ دلار معادل حدود ۳ درصد رشد قیمت به بیش از ۶۳ دلار بر بشکه افزایش یافت. این درحالی است که این نفت شاخص تا بیش از ۶۴ دلار بر بشکه نیز افزایش یافته بود. اما آنچه آینده بازار را مبهم کرده است، نه حذف فیزیکی بشکه‌های نفت از بازار بلکه نگرانی از آینده طلای سیاه به‌دنبال پاسخ ایران به این اقدام است.
ایران اعلام کرده اقدام تروریستی آمریکا را بدون پاسخ نخواهد گذاشت و به آن «پاسخی سخت» خواهد داد. بنابراین، آن‌طور که تحلیلگران می‌گویند درحال‌حاضر بازار نفت درحال نظاره سطح اقدام ایران است. به این معنا که واکنش‌های بعدی نفت به این واقعه به سطح واکنش ایران و شدت افزایش تنش‌های منطقه‌ای بستگی دارد. با این حال، از آنجا که مشخص نیست واکنش ایران در چه زمانی و چه نقطه‌ای انجام خواهد شد، ریسک مستمری در بازار تزریق خواهد شد، موضوعی که می‌تواند کف قیمتی بازار نفت را به سطوح بالاتری برساند.
پیش‌بینی‌ها از واکنش ایران
جیوانی استانوا، تحلیلگر گروه یو‌بی‌اس با تشبیه خاورمیانه به بشکه باروت به بلومبرگ می‌گوید، «نفت زیادی از منطقه خارج می‌شود که تحت تهدید قرار دارد. هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند که واکنش ایران چگونه و در چه سطحی خواهد بود.» در واقع برآورد‌ها از واکنش ایران طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود. در یک سر طیف احتمال شکل‌گیری یک تقابل نظامی همه جانبه در منطقه وجود دارد. این تقابل نظامی که به باور برخی نه تنها ایران و عراق بلکه همه کشور‌های منطقه‌ای را درگیر خواهد کرد و حتی به توقف صادرات نفت از تنگه هرمز منجر خواهد شد، موضوعی که می‌تواند نفت سه‌رقمی را دوباره به بازار برگرداند. اهمیت تنگه هرمز به تعداد بشکه‌های نفتی است که روزانه از این آبراه عبور می‌کند. آن‌طور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا در آخرین به‌روزرسانی خود از آمار عبور و مرور نفتکش‌ها از تنگه هرمز اعلام کرده، در سال ۲۰۱۸ به‌طور متوسط روزانه حدود ۷/ ۲۰ میلیون بشکه نفت‌خام و فرآورده‌های نفتی از این آبراه عبور کرده است. این مقدار حدود ۲۰ درصد از کل عرضه جهانی را شامل می‌شود؛ بنابراین یک تقابل نظامی گسترده و همه‌جانبه می‌تواند تا ۲۰ میلیون بشکه از عرضه جهانی نفت را بکاهد.
اما در سوی دیگر طیف، این احتمال مطرح می‌شود که تقابل ایران و آمریکا همچون گذشته به شکل غیرمستقیم و به اصطلاح «جنگ در سایه» ادامه یابد. افزایش تنش‌ها بین دو کشور که با خروج آمریکا از برجام آغاز شد، در یک سال گذشته به اتفاقات متعددی در منطقه منجر شده است. از جمله می‌توان به حملات پهپادی به خطوط انتقال نفت عربستان، حمله به چند فروند کشتی در بندر فجیره امارات، حمله به چند فروند کشتی در محدوده تنگه هرمز، حمله به نفتکش ایرانی در دریای سرخ، توقیف غیرقانونی نفتکش ایرانی در تنگه جبل‌الطارق و همچنین حمله به تاسیسات نفتی آرامکوی عربستان اشاره کرد. با این حال از آنجا که این اتفاقات به شکل مستمر و بلندمدتی به کاهش عرضه نفت منجر نشد، نتوانست قیمت‌ها را به سطوح بالایی بکشاند؛ بنابراین به اعتقاد برخی تنش‌های منطقه‌ای مانند گذشته و به شکل غیرمستقیم ادامه خواهد داشت و عرضه نفت را تهدید چندانی نخواهد کرد. از این رو نمی‌توان انتظار داشت جهش قیمتی در بازار نفت رخ دهد. مانیش راج، یکی از تحلیلگران سرمایه‌گذاری در نفت با بیان اینکه «این نگرانی مطرح است که اقدام دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا بسیار تحریک‌آمیز بوده و تبعات منفی شدیدی داشته باشد»، می‌گوید: «با این حال جهش ملایم قیمت خام آمریکا نشان داد، احساس بازار بر این است که تنش‌ها ادامه خواهد داشت و اختلالی در تولید نفت ایجاد نخواهد شد. اما اگر اختلالی در روند تولید روی دهد، قیمت وست تگزاس اینترمدیت به بالای ۷۰ دلار و نفت برنت به بالای ۸۰ دلار صعود خواهد کرد.» با این حال برخی بر این باورند که حتی ادامه ریسک‌های ژئوپلیتیک در سطح یک سال اخیر نیز به افزایش قیمت نفت منجر خواهد شد. آن‌طور که نیویورک‌تایمز گزارش می‌دهد، حال که مهم‌ترین مساله بازار‌های جهانی طی حداقل یک سال و نیم اخیر یعنی جنگ تجاری بین آمریکا و چین در حال رسیدن به نقطه پایانی خود است، احتمالا در سال ۲۰۲۰ شاهد افزایش اثرگذاری ریسک‌های ژئوپلیتیک خواهیم بود. آمریکا و چین اعلام کرده‌اند که فاز اول توافق تجاری را در ماه جاری میلادی به امضا خواهند رساند. جنگ تجاری به رکود در اقتصاد جهانی و کاهش تقاضا برای نفت منجر شده بود. نگرانی از سمت تقاضا مهم‌ترین عامل خنثی کردن اثر ریسک‌های ژئوپلیتیک بوده است.
در این میان برخی نیز هرچند به شکل‌گیری یک تقابل نظامی شدید اعتقاد ندارند، اما بر این باورند که تنش‌ها تشدید شده و می‌تواند به تخریب گسترده تاسیسات نفتی برخی متحدان منطقه‌ای آمریکا منجر شود. علاوه بر این تشدید ناامنی برای عبور و مرور نفتکش‌ها از تنگه هرمز که می‌تواند بهای نفت را افزایش دهد، تهدید‌های سمت عرضه بازار نفت است. این موضوعی است که کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس از جمله عربستان را در روز‌های اخیر به‌شدت نگران کرده است. سعودی‌ها هرچند با افزایش عرضه نفت در زمان خروج ترامپ از برجام، آمریکا را برای اعمال فشار‌های حداکثری به ایران تشویق می‌کردند، اما حال که به رویای فروش سهام آرامکو دست یافته‌اند، بیش از هر زمان دیگری نگران افزایش تنش‌های منطقه‌ای هستند.
کاهش تولید عراق ریسک دیگر سمت عرضه بازار است. چندی است که اعتراضات و تنش‌های داخلی جریان عرضه نفت عراق را تهدید می‌کند. اما اتفاقات اخیر این ریسک را به شدت افزایش داده چراکه به باور برخی عراق ممکن است نتواند خود را از تنش‌های آمریکا و ایران دور نگه دارد و این تهدید بزرگی برای عرضه نفت این کشور است. عراق با تولید ۷/ ۴ میلیون بشکه در روز نفت دومین تولیدکننده بزرگ اوپک محسوب می‌شود. آمریتا سن، تحلیلگر ارشد نفت در انرژی اسپکت، «عراق را نقطه حساس ریسک‌های منطقه‌ای سال ۲۰۲۰ معرفی می‌کند.» به باور او، «اگر عراق به صحنه تشدید درگیری بین تهران و واشنگتن تبدیل شود، حدود ۵درصد از عرضه جهانی نفت در خطر قرار می‌گیرد. این می‌تواند به افزایش شدید قیمت‌ها منجر شود.» نگرانی‌ها در این خصوص به خروج نیرو‌های آمریکایی شرکت‌های نفتی فعال در عراق طی دو روز گذشته منجر شده است.
تشدید احساسات صعودی بازار
افزایش قیمت نفت در روز جمعه درحالی رخ داده که تا پیش از این واقعه نیز بازار طلای سیاه در مسیر افزایش قرار گرفته بود. در واقع مجموعه عواملی از جمله، فاز اول توافق تجاری چین و آمریکا که قرار است در ماه جاری میلادی به امضا برسد، در کنار مسائلی، چون تعمیق توافق نفتی اوپک و متحدانش از ابتدای سال ۲۰۲۰ و همچنین برآورد‌ها از کاهش سرعت رشد تولیدات شیل موجب شده که احساسات مثبتی در بازار نفت شکل بگیرد و این موضوع قیمت‌ها را به‌خصوص در آخرین ماه ۲۰۱۹ در مسیر افزایشی قرار داده بود. به‌طوری‌که نفت برنت در ماه دسامبر بازدهی ماهانه بیش از ۷/ ۵ درصدی را از خود به جا گذاشت.
در این میان به‌دنبال وقایع اخیر، چشم‌انداز صعودی بازار حداقل در کوتاه‌مدت تشدید شده است. قیمت نفت روز جمعه درحالی صعود کرد و به سطوح قیمتی این کالا در زمان حمله به آرامکو نزدیک شد که هیچ عرضه نفتی از بازار حذف نشده است. درحالی‌که در جریان تاسیسات نفتی آرامکو ۵ درصد از عرضه جهانی نفت کاسته شد. با این حال اقدام ترامپ این نگرانی را ایجاد کرده که تهدید‌ها به درگیری بلندمدت در منطقه منجر شود؛ درگیری‌ای که در آن میادین نفتی کشور‌های منطقه در سیبل حملات قرار خواهند داشت؛ بنابراین آنچه درحال‌حاضر بر بازار سایه افکنده است، نگرانی از آینده بازار است. به گفته جیوانی استانوا، تحلیلگر گروه یو‌بی‌اس هزینه ناشی از افزایش ریسک‌های منطقه‌ای در قیمت نفت بازتاب داده می‌شود. این یعنی کف قیمتی در بازار طلای سیاه فعلا به سطوح بالاتری کشانده خواهد شد؛ بنابراین برخلاف برخی برآورد‌های قبلی از ایجاد مازاد عرضه در بازار نفت در اوایل سال ۲۰۲۰ و احتمال افت قیمت نفت، وقایع اخیر می‌تواند سطح جدیدی برای نفت‌های شاخص ایجاد کند.
نفت در بلندمدت چه خواهد شد؟
با وجود برآورد‌ها از جهش قیمت نفت در کوتاه‌مدت و به‌دنبال واکنش ایران، در بلندمدت ممکن است شرایط متفاوت باشد. چراکه در بلندمدت بازیگران بازار نفت متنوع‌تر می‌شوند. به این معنا که در صورت تشدید تنش‌ها، کمبود عرضه می‌تواند با رشد تولیدات کشورهایی، چون آمریکا، روسیه و اعضای اوپک جبران شود. اوپک و متحدانش که تحت توافق نفتی حدود ۷/ ۱ میلیون بشکه در روز از تولیدات خود کاسته‌اند، می‌توانند با رها کردن توافق نفتی بازار را از کمبود خارج کنند. تولید نفت آمریکا درحال‌حاضر به حدود ۱۳ میلیون بشکه در روز رسیده و با وجود کاهش سرعت، رشد آن در سال‌جاری نیز ادامه می‌یابد. از این‌رو برخی تحلیلگران رشد تولیدات شیل را نقطه اتکای ترامپ برای تشدید اقدامات علیه ایران می‌دانند. هلیما کرافت، استراتژیست بازار‌های جهانی در آر‌بی‌سی کپیتال مارکت نیز در این خصوص می‌گوید: «اگر پنج سال پیش بود، نفت قطعا به بالای ۱۰۰ دلار صعود می‌کرد. با این حال رشد بی‌وقفه تولید آمریکا، تاثیر رویداد‌های ژئوپلیتیک بر بازار نفت را تعدیل کرده است.» آزادسازی ذخایر استراتژیک آمریکا و دیگر کشور‌های عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی یکی دیگر از اهرم‌های اثرگذار بر بازار نفت در صورت تشدید تنش‌های منطقه‌ای خواهد بود.