اروپا با فعال کردن یکی از سازوکار‌های مندرج در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، خود را به آمریکا نزدیک کرده و خواستار از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا برای امضای توافق جدید شده است.
روز سه شنبه ۲۴ دی ماه (۱۴ ژانویه) سه کشور اروپایی عضو برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، با صدور بیانیه‌ای رسمی، مکانیسم حل اختلاف را به راه انداختند. این مکانیسم اگر چه با هدف حل و فصل اختلافات، در متن برجام تعبیه شده بود، اما در شرایط فعلی ممکن است به تشدید تنش‌ها میان ایران و غرب و شاید فروپاشی کامل توافق هسته‌ای منجر شود. خصوصا که اروپایی‌ها بعد از فعال سازی مکانیسم یادشده، از ضرورت امضای توافق جدید میان ایران و غرب سخن می‌گویند.
اروپایی‌ها در بیانیه‌های رسمی که قبل و بعد از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف منتشر کردند، به طور صریح هیچ صحبتی از لزوم امضای توافق جدید با ایران نکردند. اما در اظهارات رسانه‌ای به وضوح خواستار از سرگیری مذاکرات میان ایران و آمریکا به منظور امضای توافق جدید و «گسترده‌تر» شدند. امری که شائبه وجود نوعی هماهنگی غیرعلنی میان اروپا و آمریکا برای کنار گذاشتن برجام و جایگزین کردن آن با یک توافق جدید را تایید می‌کند.
سران کشور‌های فرانسه، آلمان و بریتانیا با صدور بیانیه‌ای در ۱۲ ژانویه، روند عبور از برجام به یک توافق جدید را آغاز کردند. در بیانیه مشترک سران این کشورها، تاکید شده بود که اروپا برای بررسی سه نگرانی مرتبط با ایران (آینده برجام، برنامه موشکی و نفوذ منطقه‌ای ایران) آماده هستند. دو روز بعد از این بیانیه، اروپایی‌ها بدون موافقت چین و روسیه و در هماهنگی با آمریکا، مکانیسم حل اختلاف را فعال کردند. بعد از فعال سازی این مکانیسم، به جای تلاش برای حل و فصل اختلافات با ایران در چارچوب برجام، از لزوم امضای یک توافق جدید سخن گفتند.
بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، در اظهاراتی که مورد استقبال دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، قرار گرفت، گفت: «اگر قرار است از شر آن (برجام) خلاص شویم، بگذارید آن را جایگزین کنیم. بگذارید آن را با توافق ترامپ جایگزین کنیم. این پیشرفت بزرگی به سمت جلو خواهد بود. رئیس جمهور ترامپ، به گفته خودش، مهارت بزرگی در امضای توافق دارد. بیایید با همدیگر برای جایگزین کردن برجام و رسیدن به توافق ترامپ کار کنیم.»
ترامپ در واکنش به این اظهارات، اعلام کرد که با موضع جانسون موافق است.
فرانسه نیز مانند بریتانیا خواستار امضای توافق جدید شد. یک روز بعد از فعال شدن مکانیسم حل اختلاف، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، اعلام کرد تنها راه حل کردن بحران فعلی میان ایران و آمریکا این است که تهران مذاکرات گسترده با آمریکا را قبول کند و واشنگتن نیز تحریم‌ها علیه ایران را کاهش دهد. لودریان به قانونگذاران فرانسوی گفته تلاش‌های فرانسه و اروپا برای گشودن مذاکرات جدید که شامل فعالیت‌های هسته‌ای ایران بعد از ۲۰۲۵، برنامه موشک‌های بالستیکی و نفوذ منطقه‌ای آن می‌شود تنها راه حل موجود است. به گفته لودریان در ازای مذاکره ایران درباره این سه موضوع، تحریم‌های آمریکا کاهش می‌یابد. لودریان افزود: «این طرح هنوز وجود دارد و امکان پذیر است. امروز، این (طرح) تنها راه خروج از بحران است.»
محمدجواد ظریف می‌گوید اروپایی‌ها برجام را فروختند.
چرا اروپایی‌ها خواستار توافق جدید هستند؟
اروپایی‌ها می‌گویند روند کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، چاره‌ای جز فعال سازی مکانیسم حل اختلاف برای آن‌ها باقی نگذاشته است. اما بعید است که اروپایی‌ها فقط به خاطر روند کاهش تعهدات، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرده‌اند. اگر چنین بود، پس چرا اروپایی‌ها همزمان با فعال سازی مکانیسم مزبور، به جای تمرکز بر حل اختلافات مربوط به کاهش تعهدات ایران، بر امضای توافق جدید با ایران تاکید می‌کنند.
در رابطه با دلایل رویکرد جدید اروپا حداقل دو سناریو قابل طرح است:
نخستین سناریو این است که اروپا از سوی آمریکا برای فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و شاید مکانیسم ماشه تحت فشار قرار گرفته است. روزنامه واشنگتن پست در گزارشی اختصاصی این سناریو را تایید کرد. این روزنامه به نقل از مقامات اروپایی اعلام کرد که یک هفته قبل از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، دولت ترامپ به طور غیرعلنی سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا را به اعمال تعرفه ۲۵ درصدی بر خودرو‌های اروپایی در صورت عدم فعال سازی مکانیسم حل اختلاف تهدید کرده بود. یک مقام اروپایی‌ها این تهدید دولت ترامپ را «اخاذی» توصیف کرد.
روایت واشنگتن پست، حتی اگر درست باشد، نمی‌تواند پشت پرده رویکرد جدید اروپا را کاملا تبیین کند؛ به این دلیل ساده که اروپایی‌ها حداقل از ماه سپتامبر ایران را به فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و حتی خروج از برجام تهدید می‌کردند. این تهدید بعد از برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، جدی‌تر شد.
از این رو، سناریوی دوم می‌تواند این باشد که آمریکا به اروپایی‌ها پیام داده که پس از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و تهدید ایران به بازگرداندن تحریم‌های بین المللی، کاخ سفید برای ورود به مذاکرات با ایران تمایل خواهد داشت. شاید آمریکایی‌ها به اروپایی‌ها گفته اند که شما ایران را به بازاعمال تحریم‌های شورای امنیت در صورت عدم ورود به مذاکرات جامع تهدید کنید و همزمان ما برای ورود به مذاکره با ایران انعطاف نشان خواهیم داد. اظهارات اخیر وزیر خارجه فرانسه این سناریو را تقویت می‌کند. بنابراین، اروپایی‌ها احتمالا به امید از سرگیری مذاکرات جامع میان ایران و آمریکا، در مسیر بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت گام نهاده اند. جدای از این، شاید دولت ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰، تصمیم گرفته برای مذاکرات نمایشی با ایران زمینه سازی کند.
هنوز نمی‌توان با قاطعیت گفت کدام سناریو درست است. اما مواضع آمریکا در دو ماه آینده (ضرب الاجل بازگشت تحریم‌های شورای امنیت در صورت عدم حل اختلافات برجامی) نشان خواهد داد که کدام سناریو درست است. اگر واقعا آمریکا بعد از ترغیب اروپایی‌ها به فعال سازی مکانیسم حل اختلافات، هیچ انعطافی برای تسهیل مذاکرات با ایران نشان ندهد، معلوم خواهد شد که اروپایی‌ها از آمریکا رکب خورده‌اند.
اما فارغ از تعاملات پشت پرده اروپا و آمریکا، ظاهرا ایران در موقعیتی قرار گرفته که باید تصمیمات سختی بگیرد. آیا ایران مذاکره در شرایط تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه را قبول می‌کند؟ اگر قبول نکند، آیا ریسک بازگشت پرونده هسته‌ای به شورای امنیت را تحمل خواهد کرد؟ اساسا در ضرب الاجل دو ماهه اروپا به ایران، آیا امکان اجماع سازی داخلی درباره از سرگیری مذاکره با آمریکا و اروپا وجود دارد؟
ایران تاکنون به طور رسمی ایده توافق جدید اروپا را رد کرده است. اما باید دید در دو ماه آینده چه اقدامی برای مقابله با نزدیکی روزافزون اروپا به آمریکا انجام می‌دهد. برخی کارشناسان ایرانی می‌گویند تلاش اروپا برای تحمیل توافق جدید به ایران به جایی نخواهد رسید. مهدی محمدی، تحلیلگر اصولگرا، در توئیتی نوشت: «اروپا با فعال کردن "مکانیسم ماشه"، "توافق ترامپ" را به دست نخواهد آورد. اما به احتمال زیاد، استراتژی کاهش تعهدات برجامی را از وضعیت محافظه کارانه و حقوقی، خارج، و بسته به وضعیت، تا خروج کامل ایران از NPT (پیمان منع گسترش جنگ افزار‌های هسته ای) جلو خواهد برد.»