خلاء دانش در مورد منشاء کروناویروس جدیدی که جهان را به ویرانی کشیده، زمینه بارور شدن هر نوع تئوری-از تخیل گرفته تا شبهه ناک و یا باورپذیر- را فراهم می‌کند. این ویروس یک اسلحه بیولوژیک ساخته شده توسط چینی‌ها بود. ارتش آمریکا این ویروس را به ووهان آورد. مانند یک جن که از بطری فرار کرده، این ویروس نیز از یک آزمایشگاه و طی یک اتفاق تصادفی نشت کرده است. این ویروس ریشه در یک بازار فروش حیوانات وحشی در ووهان دارد. این‌ها بخشی از تئوری‌های موجود درباره منشأ ویروس کرونا است که در نبود نظریات علمی، منتشر شده اند. خبرگزاری سی ان ان طی گفتگو با شمار زیادی از کارشناسانی که به دنبال منشأ کروناویروس جدید هستند (موسوم به شکارچیان ویروس)، به مسابقه‌ای که در این زمینه در جریان است، پرداخته است.
دانشمندان برای رد کردن این تئوری‌های توطئه، به هم دیگر پیوسته اند. با این حال، آن‌ها بر اساس آنچه که بعداً به احتمال زیاد علت اصلی ویروس تصور می‌شد، اختلاف پیدا کردند: یک بازار به اصطلاح مرطوب در ووهان، جایی که حیوانات وحشی در قفس نگهداری می‌شوند و به عنوان حیوانات خانگی یا غذا فروخته می‌شوند. اعتقاد بر این است که یک حیوان واسطه آلوده که با خفاش در ارتباط بوده - شاید یک پانگوولین - اولین انسان را آلوده کرده است.
حقیقت چگونگی آغاز این بیماری هنوز مبهم است. خبرگزاری سی ان ان با بیش از نیمی از متخصصین ویروس شناس درباره منشا شیوع این بیماری صحبت کرده است و همه آن‌ها می‌گویند هر کسی که ادعا می‌کند منشأ Covid-۱۹ را می‌داند، فقط حدس خود را مطرح می‌کند. دانشمندان می‌گویند هیچگونه شواهدی وجود ندارد که دولت چین یا آمریکا کروناویروس جدید - SARS-CoV-۲ را ساخته و منتشر کرده باشند. تا به امروز تنها احتمال یک فرضیه بیش از همه وجود دارد و آن هم اینکه این ویروس از خفاش‌ها ناشی شده باشد.
اکثر کارشناسان مخالف تئوری بازار حیوانات زنده هستند
دکتر «سیمون آنتونی»، استاد دانشکده بهداشت عمومی دانشگاه کلمبیا و عضو اصلی PREDICT -یک برنامه جهانی با بودجه فدرال که به مطالعه درباره ویروس‌هایی با منشأ حیوانی و با پتانسیل همه گیری می‌پردازد- گفت: «این ساده ترین، واضح‌ترین و محتمل‌ترین توضیح است». PREDICT در طی یک دهه توانسته حدود ۱۸۰ کروناویروس را کشف کند.
اگرچه دانشمندان در خصوص غیر علمی بودن نظریه‌های توطئه‌ای همچون سلاح‌های بیولوژیک، با یکدیگر اتفاق نظر دارند، اما در مورد سایر فرضیه‌ها با اختلاف‌ها همچنان باقی است. برخی از کارشناسان معتقدند که این ویروس از بازار مرطوب فروش حیوانات وحشی در ووهان منتشر شده است که این فرضیه طرفداران بسیاری پیدا کرده، اما بسیاری از دانشمندان با آن مخالفند. طرفداران این فرضیه معتقدند ماهیت پر از خونریزی این بازار‌های شلوغ و پر از مردم و حیوانات وحشی که برای مصرف، کشتار شده اند، آن‌ها را به احتمال زیاد به منشأ اصلی این ویروس تبدیل کرده است. اما مخالفان با استناد به یک مطالعه بررسی شده نشان می‌دهند که بسیاری از اولین بیماران شناخته شده، هیچ مواجهه مستقیمی با این به اصطلاح بازار مرطوب نداشتند.
یکی دیگر از تئوری‌های بالقوه انفجاری - که نخستین بار توسط دو محقق چینی در اوایل فوریه مطرح شد و توسط «تاکر کارلسون»، خبرنگار فاکس نیوز در تاریخ ۳۱ مارس تقویت شد- معتقد است که منشأ این ویروس به یکی از دو آزمایشگاه در نزدیکی بازار ووهان که با خفاش‌ها کار می‌کردند، باز می‌گردد. با این حال بسیاری از کارشناسان چنین داستانی را باور نکردند و حتی گفته می‌شود که نویسندگان این مطالعه مقاله خود را پس گرفته اند چرا که فاقد شواهد علمی پشتیبانی کننده بود.
این تئوری همچنین توسط دولت چین و یکی از آزمایشگاه‌ها به شدت رد شده است. اما یکی از کارشناسان-یک استاد زیست شناسی شیمیایی و کارشناس سلاح‌های بیولوژیک در دانشگاه راتگرز- به چندین رسانه اعلام کرده است که تئوری تصادفات آزمایشگاهی دارای اعتبار است. دکتر «ریچارد ابروایت» یکشنبه این هفته طی ایمیلی به سی ان ان گفت: «احتمال انتقال ویروس به واسطه یک حادثه آزمایشگاهی به انسان‌ها نمی‌تواند و نباید نادیده گرفته شود».
اتفاق نظر شکارچیان ویروس درباره خفاش‌ها
در هر حال، محققان قبول دارند که کروناویروس از حیوان به انسان منتقل شده است، پدیده‌ای به نام «انتقال بیماری‌های مشترک میان حیوان و انسان». در اوایل ماه فوریه، محققان چینی مقالاتی را در ژورنال Nature -که یک مجله علمی برتر است - منتشر کردند که نتیجه می‌گرفت «۹۶ درصد ۲۰۱۹-nCoV در سطح کل ژنوم با تاج کوروناویروس خفاش یکسان است».
در اواخر همین ماه، ۲۷ دانشمند بهداشت عمومی از سراسر ایالات متحده و جهان مقاله‌ای را در ژورنال The Lancet به چاپ رساندند که تئوری‌های توطئه را رد می‌کرد. آن‌ها تأکید کردند که: «تئوری‌های توطئه چیزی جز ایجاد ترس، شایعات و پیش داوری‌هایی که همکاری جهانی ما را در مبارزه با این ویروس به خطر می‌اندازد، ندارند». در The Lancet، این متخصصان شواهد علمی را منتشر کردند که «به طور کلی نتیجه گیری می‌کند که این کروناویروس مانند بسیاری از عوامل بیماری زا در حال ظهور، از حیات وحش سرچشمه گرفته است».
یکی از این دانشمندان «پیتر دازاک»، شکارچی برجسته ویروس است که ۱۰ سال در چین کار کرده است. دازاک، رئیس اتحادیه EcoHealth -یک مرکز غیرانتفاعی بهداشتی که به شناسایی بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان مشغول است- می‌گوید: «ما اطمینان زیادی داریم که منشا Covid-۱۹ در خفاش‌ها است. ما فقط نمی‌دانیم دقیقاً از کجا سرچشمه گرفته و یا دقیقاً در کدام گونه خفاش‌ها وجود دارد. همچنین ما نمی‌دانیم که آیا گونه‌های دیگری از این ویروس در خفاش‌ها وجود دارد که در آینده ممکن است ظهور کند». این یک داستان کارآگاهی ژنتیکی است.
انتقال مستقیم ویروس خفاش به انسان یا به یک حیوان واسطه؟
محققان امیدوارند ویروسی را که در حال کشتن ده‌ها هزار نفر است، در یک خفاشی که هنوز اسیر در طبیعت است ردیابی کنند. منبع دیگر بحث این است که آیا ویروسی که باعث Covid-۱۹ می‌شود، به طور مستقیم از خفاش به انسان منتقل می‌شود، یا اینکه یک حیوان «واسطه ای» بین آن‌ها وجود داشته است.
دازاک معتقد است که خفاش، حیوانات مزرعه را که زنده به بازار عرضه شده بودند، آلوده کرده است و این حیوانات نیز در بهترین فضای ممکن برای تکثیر ویروس یعنی بازار مرطوب حیوانات چین، قرار گرفتند و این ویروس را در خود نگهداری کردند. وی می‌افزاید: «اولین باری که به عنوان غربی وارد چین می‌شوید، ورود به یک بازار حیات وحش و دیدن این تنوع عظیم حیوانات در قفس‌هایی در بالای یکدیگر و کشتار و تکه تکه کردن آن ها، بسیار شوکه کننده است. وقتی به سمت غرفه‌ها می‌روید، بر روی مدفوع و خون این حیوانات راه می‌روید. این‌ها مکان‌های مناسبی برای انتشار ویروس‌ها است. نه تنها این، مردم در آنجا کار می‌کنند ... بچه‌ها در آنجا بازی می‌کنند. خانواده‌ها تقریباً در آنجا زندگی می‌کنند».
پروفسور «اندرو کانینگهام» از انجمن جانورشناسی لندن می‌گوید: بازار‌های مرطوب یک کاندیدای اصلی ایجاد حوادث سرایت بیماری از جانوران و حیوانات وحشی است که به گفته وی در طی ۳۰ سال گذشته شایع‌تر شده است. وی گفت: «در خصوص حیوانات وحشی، آن‌ها را در طبیعت می‌گیرند و در تعداد زیادی جمع می‌کنند. در چنین شرایطی جانوران دچار اضطراب می‌شوند و سپس می‌توانند به کارخانه‌های ویروس سازی تبدیل شوند. آن‌ها در بازار‌ها با انسان‌ها در تماس نزدیک هستند و در مکان‌ها و کنار افرادی که در شرایط نسبتاً غیر بهداشتی هستند، نگهداری می‌شوند».
با این حال انتشار مقاله‌ای در ژورنال The Lancet در این نظریه شک و تردید کرده است. این مطالعه نشان می‌دهد که در حدود یک سوم از ۴۱ بیمار آلوده تایید شده اولیه، هیچ مواجهه مستقیمی با بازار مرطوب نداشتند. در میان این افراد مورد مطالعه، اولین بیمار شناخته شده نیز حضور داشت که طبق گزارش‌ها علائم وی در اول دسامبر آغاز شد. در این گزارش آمده است: «هیچ پیوند اپیدمیولوژیکی بین اولین بیمار و موارد بعدی (بازار مرطوب حیوانات) پیدا نشده است».
بازار، در اول ژانویه، دو روز پس از آنکه مقامات ووهان هشدار بهداشت عمومی در مورد آن صادر کردند، بسته شد. هرچند که بر اساس مقاله‌ای که در نشریه South China Morning Post منتشر شد، تاریخ اولین ابتلا را در تاریخ ۱۷ نوامبر قرار می‌دهد. «وینسنت راکانیلو»، استاد میکروبیولوژی در دانشگاه کلمبیا، به سی ان ان گفت: «فکر می‌کنم مردم وارد بازار حیواناتی شده بودند که مدت‌ها پیش از این آلوده شده بود».
بازگشت اکثر متخصصان به تئوری نشت از آزمایشگاه
راکانیلو نظریه دیگری ارائه می‌دهد: منبع شیوع این بیماری یک «کشاورز» است. وی گفت: «این ویروس‌ها در خفاش ها، ویروس‌های روده‌ای هستند که با مدفوع خارج می‌شود، که ما آن را guano می‌نامیم. اگر شما به یک غار خفاش بروید، آن را پر از گوانو می‌بینید. کشاورزان بسیاری از کشور‌ها از این کود برای بارور کردن مزارع خود استفاده می‌کنند». راکانیلو حدس می‌زند که پس از آلوده شدن، یک کشاورز یا همکارش وارد ووهان شد و شروع به آلوده کردن افراد دیگر کرد. وی گفت: «ما می‌دانیم که در چین می‌توانید خفاش‌ها را بخورید - این سناریو دیگری است. اما من فکر نمی‌کنم که این سناریو می‌تواند محتمل‌تر از یک کشاورز باشد که گوانو جمع آوری می‌کند یا یک کشاورز که در انبارش خفاش باشد.
آنتونی، همکار دیگر راکانیلو در دانشگاه کلمبیا نیز شک و تردید‌های او در نظریه بازار مرطوب را تکرار کرد. وی گفت: «در اوایل شیوع بیماری، همه در مورد چیزی که از بازار مرطوب به وجود آمده بود صحبت می‌کردند و اکنون من فکر می‌کنم که این داده‌ها این مسئله را زیر سوال می‌برند که آیا این نظر واقعاً صحیح است یا نه». آنتونی خاطرنشان می‌کند که حتی رمز و راز شیوع بیماری SARS در سال ۲۰۰۳ نیز هنوز برطرف نشده است.
برای سال‌های متمادی، اعتقاد بر این بود که ویروس SARS از خفاش به میزبان واسطه - مانند گربه – منتقل شد که افراد را در یک بازار مواد غذایی در چین آلوده می‌کرد. اما یک مطالعه در سال ۲۰۱۳ - که با پیگیری‌های انجام شده در سال ۲۰۱۷ - مورد حمایت قرار گرفته است - نشان می‌دهد که کروناویروس ۲۰۰۳ نیز می‌تواند مستقیماً از خفاش به انسان منتقل شود. آنتونی افزود: «ما نمی‌دانیم که کدام یک از این فرضیه‌ها واقعاً صادق است».
شاید قوی‌ترین ردی که بر نظریه بازار مرطوب صورت گرفت، از سوی Ebright of Rutgers بود. وی به سی ان ان گفت: «کاملاً مشخص است که بازار هیچ ارتباطی با منشا ویروس نداشت و در عوض فقط درگیر شیوع بیماری بود که تقریباً یک ماه قبل در جا‌های دیگر در ووهان آغاز شده بود». اما در سوی دیگر وی همچنین آمادگی نداشت تا نظریه دو محقق چینی مبنی بر «نشت» ویروس از یکی از دو آزمایشگاه نزدیک بازار ووهان را رد کند. این در حالی بود که یکی از نویسندگان این مطالعه به وال استریت ژورنال گفته بود آن‌ها قصد دارند تا مقاله را به علت نبود استنادات و شواهد کافی، پس بگیرند.
در حالی که Ebright تأکید می‌کند که او معتقد نیست که توالی ژنوم ویروس هرگونه «علائمی از دستکاری انسان» را نشان می‌دهد، گفت: این خطر وجود دارد که یک کارگر آزمایشگاه می‌تواند به طور تصادفی آلوده شده باشد. با این حال سی ان ان نتوانست به طور مستقل نکات مطرح شده توسط Ebright را تأیید کند و نویسنده اصلی این مطالعه، «باتائو ژیائو» نیز به نامه‌ها و تماس‌های تلفنی سی ان ان که از وی درخواست اظهار نظر داشت، پاسخ نداد.
تنش‌های آمریکا و چین باعث اختلال در کار شکارچیان ویروس می‌شود
یکی از آزمایشگاه‌های ذکر شده در مقاله دو فرد چینی، یعنی موسسه ویروس شناسی ووهان، در ۱۹ فوریه بیانیه‌ای صادر کرد که هر گونه احتمال مبنی بر اینکه ویروس از آزمایشگاه آن‌ها نشت کرده را به شدت رد کرد. در این بیانیه آمده است که این تئوری مبنی بر نشت ویروس از آزمایشگاه، یکی از شایعات دروغین است که «به محققان خط مقدم ما آسیب بزرگی وارد کرده و تحقیقات علمی فوری ما را به طور جدی مختل کرده است». شایعات دیگری که رد شد شامل «ویروس ساخته شده توسط انسان»، «بیمار شماره صفر در این موسسه بود» و «ارتش چین کنترل این موسسه را بر عهده گرفت».
مقامات دولت چین می‌گویند منبع ویروس ناشناخته است و دیگران باید جلوی «متهم شدن» این کشور را بگیرند. «لو ژائووی»، معاون وزیر امور خارجه چین، در اواخر ماه مارس گفت: «در واقع منبع Covid-۱۹ یک موضوع علمی است. ما باید در این زمینه به نظریات حرفه‌ای و علمی سازمان بهداشت جهانی گوش فرا دهیم که بار‌ها تأکید کرده که از پیوند ویروس‌ها با نژاد‌های خاص، رنگ پوست یا مناطق جغرافیایی جلوگیری می‌شود. این یک اجماع بین المللی است».
سایر محققانی که خبرگزاری سی ان ان با آن‌ها مصاحبه کرده، نسبت به نظریه حوادث آزمایشگاهی تردید داشتند. راکانیلو که میزبان پادکستی با عنوان «این هفته در ویروس شناسی» بود، گفت: «فکر می‌کنم این نظریه هیچ اعتباری ندارد. من فکر می‌کنم این بخشی از طبیعت بشر است که فکر می‌کند کار‌هایی برخلاف رویه طبیعی جهان در حال انجام است». وی افزود: «همه ما می‌دانیم که حوادث آزمایشگاهی ممکن است رخ دهد، اما مطمئناً هیچ مدرکی برای پشتیبانی از این تئوری وجود ندارد».
در همین حال، تنش‌ها بین ایالات متحده و چین بر سر منشاء ویروس - که با اتهامات اطلاعات نادرست از هر دو طرف ایجاد شده است - کار شکارچیان ویروس را که همچنین با محدودیت‌های مسافرتی مواجه هستند، کند می‌کند. دازاک، شکارچی ویروس که در چین کار می‌کند، می‌گوید: «اگر یک میزبان به اصطلاح میانی وجود داشته باشد، حیواناتی که ویروس خفاش به آن‌ها منتقل شده و سپس از آن‌ها به انسان منتقل شده، ممکن است ویروس هنوز در آن میزبان وجود داشته باشد. این بدان معناست که ممکن است صد‌ها و یا هزاران حیوان در مزارع وجود داشته باشند که حامل این ویروس باشند؛ بنابراین حتی اگر از شیوع بیماری خلاص شویم، هنوز این احتمال وجود دارد که ویروس بتواند دوباره ظهور کند و ما باید سریع آن را پیدا کنیم».