ایران در پاسخ به لغو معافیت‌های هسته‌ای از سوی آمریکا، موضع نسبتا آرامی گرفته است. اما این آرامش به این معنا نیست که ایران پاسخی به اقدام تازه آمریکا نخواهد داد. ظاهرا ایران در حال بررسی گزینه‌های خود برای پاسخ دادن به آمریکا در ماه‌های آینده است.
چهارشنبه هفته گذشته آمریکا برای قطع همکاری شرکت‌های خارجی با برنامه هسته‌ای ایران، آخرین معافیت‌های تحریمی هسته‌ای مرتبط با برجام را لغو کرد. با لغو این معافیت‌ها، شرکت‌های روسی، چینی و اروپایی که با برنامه هسته‌ای ایران همکاری می‌کنند، دیگر قادر به ادامه همکاری نخواهند بود، مگر اینکه تحریم‌های یکجانبه آمریکا را زیر پا بگذارند.
شرکت‌های مزبور با استفاده از معافیت‌های هسته‌ای درگیر پروژه‌هایی نظیر تغییر کاربری راکتور آب سنگین اراک و نقل و انتقال اورانیوم مورد نیاز راکتور تحقیقاتی تهران بودند. حالا بعد از لغو این معافیت‌ها، دو ماه فرصت دارند تا از این پروژه‌ها خارج شوند. آمریکا همچنین دو دانشمند هسته‌ای ایران با نام‌های مجید آقایی و امجد سازگار را تحریم کرد. با این حال، آمریکا معافیت تحریمی نیروگاه اتمی بوشهر را تمدید کرد که البته این معافیت ارتباط چندانی با برجام ندارد.
ایران اقدام آمریکا در لغو معافیت‌های هسته‌ای را کم اهمیت دانست و آن را در راستای «انحراف افکار عمومی داخلی و جهان از شکست‌های پی در پی» واشنگتن در مقابل تهران ارزیابی کرد. بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی، با اشاره به این نکته، در گفتگو با خبرگزاری ایسنا تصریح کرد که لغو معافیت‌ها برای همکاری هسته‌ای طبق برجام در عمل هیچ تاثیری بر روند کار ایران ندارد.
علاوه بر این، وزارت امور خارجه ایران پس از بیش از دو روز تاخیر به لغو معافیت‌ها واکنش نشان داد و با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران از نزدیک آثار فنی و سیاسی این اقدام را رصد کرده و در صورتی که منجر به تاثیرات منفی بر حقوق هسته‌ای ایران طبق اسناد بین المللی و مفاد برجام شود، نسبت به اتخاذ گام‌های عملی و حقوقی لازم اقدام خواهد کرد.»
سازمان انرژی اتمی و وزارت امور خارجه، چیزی درباره پاسخ ایران نگفتند. اما با بررسی اظهارات مقامات رسمی و تحلیل‌های رسانه‌ای می‌توان زمان و کلیات پاسخ ایران را حدس زد.
براساس معافیت‌های هسته ای، روسیه می‌توانست اورانیوم مصرف‌شده راکتور تحقیقاتی را از ایران خارج کند و به ایران اورانیوم غنی شده با خلوص ۲۰ درصدی وارد کند. همچنین، بر اساس یکی از معافیت‌ها، شرکت‌های خارجی می‌توانند در بازطراحی راکتور آب سنگین اراک، به نحوی که دیگر پلوتونیوم تولید نکند، مشارکت کنند. حالا با لغو معافیت‌های هسته ای، این شرکت‌ها ممکن است از ادامه مشارکت در پروژه بازطراحی راکتور اراک منصرف شوند. کمالوندی گفته است ایران در رابطه با بازطراحی راکتور اراک مشکل خاصی ندارد. کار بازطراحی آهسته پیش می‌رود، اما ادامه دارد.
دولت ایران هنوز به طور رسمی پاسخ خود به لغو معافیت‌های هسته ای را مشخص نکرده است.
بازگشت غنی سازی ۲۰ درصدی؟
او در این رابطه گفت: «در رابطه با بازطراحی راکتور اراک خیالمان راحت است؛ چون ما هر دو شکل راکتور قدیم و جدید را خودمان به تنهایی هم می‌توانیم بسازیم. همین الان طراحی‌ها چه در حوزه راکتور و چه سوخت آن توسط نیرو‌های متخصص ایرانی در حال انجام است. چین و سایر کشور‌های اروپایی با ما در این کار همراهی می‌کنند، اما کار اصلی طراحی راکتور و سوخت آن با خودمان است. در ساخت تجهیزات هم این توانمندی در نیرو‌های ایرانی وجود دارد که در صورت عدم همراهی دیگران به تنهایی آن را انجام دهند. شاهد بودیم که مدار ثانویه و پمپ‌ها را خودمان ساختیم. البته روند کار در بازطراحی راکتور اراک به دلیل مشکلاتی که در اجرای برجام و اعمال تحریم‌ها وجود دارد آهسته است، اما کار در مسیر خود و رو به جلو جریان دارد.»
ولی لغو معافیت‌های واردات و صادرات سوخت پیچیدگی‌هایی دارد. ایران می‌تواند طبق برجام و بدون کمک شرکت‌های خارجی کار بازطراحی را ادامه دهد. اما مسئله سوخت هسته‌ای به این شکل نیست. اگر روسیه نتواند به ایران سوخت وارد کند، ایران گزینه‌ای جز تولید سوخت در داخل نخواهد داشت. کمالوندی گفته است: «سوخت ما در روسیه بدون هیچ مشکلی هر وقت نیاز داشته باشیم به ایران می‌آید و اگر سوخت موجود تمام شود هم قادریم در آینده خودمان بدون نیاز به کمک هیچ کشوری آن را تولید کنیم.» حال سوالی که اینجا مطرح می‌شود، این است که در صورتی که روسیه به دلیل تحریم‌های آمریکا نتواند به ایران سوخت دهد، آیا ایران اقدام به تولید سوخت خواهد کرد؟ غنی‌سازی ایران در چه سحطی خواهد بود؟ آیا ایران غنی سازی ۲۰ درصدی را از سر خواهد گرفت؟ پاسخ این سوالات به پاسخ ایران به آمریکا بستگی دارد. چنانچه ایران غنی سازی ۲۰ درصدی را از سرگیرد، در آن حالت، ایران از سطح مجاز در برجام بسیار فراتر خواهد رفت.
آمریکا به تازگی معافیت‌ها را لغو کرده و به شرکت‌های خارجی ۶۰ روز مهلت داده تا از ایران خارج شوند. از این رو، بعید است در این مدت، لغو معافیت‌ها تاثیر آنی و فوری بر برنامه هسته‌ای ایران بگذارد. به نظر می‌رسد تصمیم سازان ایران در حال ارزیابی گزینه‌ها هستند. سخنگوی وزارت خارجه به وضوح گفته است که «گام‌های عملی و حقوقی» ایران در پاسخ به لغو معافیت‌های هسته ای، به بروز «تاثیرات منفی» لغو این معافیت‌ها بر حقوق هسته‌ای ایران منوط است.
برخی محافل تحلیلی و رسانه‌ای نزدیک به تصمیم سازان ایران می‌گویند پاسخ ایران ممکن است بعد از مشخص شدن سرنوشت تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل تعیین شود. در همین رابطه، مهدی محمدی، تحلیلگر اصولگرا، در توئیتی نوشت: «دولت ترامپ همه معافیت‌های مربوط به همکاری‌های هسته‌ای در برجام را لغو کرد. هدف، تحریک ایران قبل از اکتبر است. بعد از اکتبر اما، اگر از یک جهش در حوزه غنی سازی کوتاهی کنیم، برجام به مثابه یک سلاح هسته‌ای منفجر شده درون محیط امنیت ملی ایران عمل خواهد کرد.»
گفتنی است که در ماه اکتبر، طبق برجام موعد رفع تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران فرامی رسد. آمریکا قویا خواستار تمدید این تحریم‌ها شده و برای این کار یک طرح دو مرحله‌ای و جنجالی تدارک دیده که بر مبنای آن آمریکا در ابتدا قطعنامه‌ای با محوریت تمدید تحریم‌های مزبور به شورای امنیت سازمان ملل ارائه می‌دهد؛ سپس اگر این قطعنامه وتو شد، دولت آمریکا با ادعای اینکه از نظر حقوقی هنوز اختیار استفاده از مکانیسم ماشه را دارد، از این مکانیسم برای بازگرداندن کل تحریم‌های سازمان ملل، از جمله تحریم‌های تسلیحاتی، علیه ایران استفاده خواهد کرد.
روزنامه الاخبار لبنان، نزدیک به حزب الله، می‌گوید اگر ایران قبل از ماه اکتبر غنی سازی ۲۰ درصدی را از سر گیرد، این امر عملا به مثابه «پاره کردن برجام» خواهد بود. پاره کردن برجام نیز باعث خواهد شد که آمریکا از یک طرف به اروپایی‌ها برای تعطیل کردن سازوکار تبادل مالی با ایران فشار بیاورد و از طرف دیگر مسکو، پکن و لندن را برای توقف همکاری با راکتور اراک تحت فشار قرار دهد. آمریکا همچنین دنبال این است که حمایت اروپایی‌ها را در زمینه فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف به دست آورد. امری که اگر محقق شود، فرصت رفع تحریم‌های تسلیحاتی در اکتبر آینده را از تهران خواهد گرفت. الاخبار در پایان نوشت: «ایرانی‌ها، دست روی دست نخواهند گذاشت و تا لحظه آخر مبارزه خواهند کرد. شاید طبق معمول، گام‌های هسته‌ای‌شان را به بعد از اجرایی شدن رفع تحریم‌های تسلیحاتی موکول خواهند کرد.»