«مدام می‌گویند همتی تقاضا را سرکوب کرده، کجای دنیا دیده می‌شود علیه یک بانک مرکزی که تحت شدیدترین تحریم‌ها هم هست و همه راه‌های ورود کالا و نقل و انتقال پول را به رویش بسته‌اند، بگویند [چرا] اجازه نمی‌دهد هر واردکننده‌ای هر چه خواست وارد کشور کند؟ یعنی چه که گفته می‌شود بدون انتقال ارز [به برخی افراد] اجازه ورود [کالا] داده شود!؟ این افراد ارز را از کجا می‌آورند؟ جز آن است که از کف بازار خرید می‌شود و جز این است که با فشار، قرض بالا می‌آورند؟
به من می‌گویند شما چرا مخالفی که مرزنشینان کالا وارد کشور کنند؟ به من گزارش داده اند که به اسم ته لنجی، لنج ها را تا کله پر می‌کنند و کالا وارد کشور می‌شود، این یخچال‌های ساید بای ساید و این تلویزیون‌ها از کجا وارد کشور می‌شود؟ ارز آن از کجا می‌آید؟ بعد می‌گویند چرا همتی نمی‌تواند ارز را کنترل کند. اگر جلوی این‌ها (قاچاقچیان) را نگیرند، خب چطور کنترل کند؟ اقتصاد مقاومتی فقط حرف در جلسات شده است، یکی نیست جلوی این‌ها را بگیرد. [آیا] بانک مرکزی باید جلوی مرزهای را بگیرد؟ خیلی جدی می‌گویم ما اگر این‌ها را نتوانیم کنترل کنیم، در مقابل این فشارها (تحریم‌ها) باخته‌ایم.»
این جملات را «عبدالناصر همتی» در بهمن ماه سال گذشته و دقیقا یک روز پیش از اعلام رسمی شیوع کرونا در ایران، طی همایش سالانه اقتصاد مقاومتی، با چهره‌ای برافروخته و لحنی گلایه‌آمیز مطرح کرد. همتی با ورود خود به بانک مرکزی در مردادماه ۱۳۹۷، توانست آرامش و ثبات را به بازار از هم گسیخته ارز برگرداند. بازاری که در هفته‌های اخیر مجددا دچار چالش نوسانات ارزی شده، نوساناتی که به نگرانی مردم و فعالان اقتصادی تبدیل شده است.
گرانی ارز از کجا آمد؟
درباره علل این واقعه تفاوت نگاه‌هایی وجود دارد. «محسن زنگنه» عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی این عوامل را به دو دسته واقعی و کاذب تقسیم کرده و تحریم‌های یکجانبه آمریکا که منجر به کاهش فروش نفت و کاهش منابع ارزی شده است را از دلایل واقعی افزایش قیمت ارز معرفی کرده است.
اما او نیمی از افزایش قیمت ارز را کاذب و معلول مبادله ارز در بازارهای کاغذی می‌داند. بازارهایی که ۲۴ ساعته در حال معامله هستند، معاملاتی که هیچ پولی را جا به جا نمی‌کنند و همه چیز فقط روی کاغذ اتفاق می‌افتد.
علت دیگری که برای افزایش نرخ ارز از سوی برخی کارشناسان اعلام می‌شود افزایش نقدینگی برای جبران کسری بودجه دولت است. امری که با واکنش همتی هم مواجه شد و او در یادداشت اینستاگرامی خود توضیح داد که «رشد پایه پولی سال گذشته بیش از متوسط ۵۰ سال اقتصاد بوده است. اما، علی‌رغم کسری بودجه قابل توجه دولت، فاصله چندانی با متوسط ۵۰ سال گذشته نداشته و رشد ۸.۸ درصد آن در سه ماههٔ اول سال٩٩ نیز، چندان فاصله معناداری با رشدهای فصلی سال‌های قبل ندارد.» ادعایی که مراجعه به آمارهای موجود هم تاییدکننده این است که رشد استثنایی یا عجیبی در میزان نقدینگی بازار (امری که در دوره‌های گذشته سابقه‌دار بوده) ایجاد نشده است.
اما این روزها علاوه بر مبارزه با سفته‌بازی‌ها که نیازمند اصلاح قوانین و همچنین برخی ساختارها است، عمده توجه دولتمردان به بازگردان ارز از سوی صادرکنندگان معطوف شده است.
اعمال شفافیت، راهکار مبارزه نوسانات ارزی
در شرایط بروز بحران کرونا، عملا در دوره‌ای امکان مبادلات تجاری بین‌المللی به کل مختل شد، اختلالی که هم اکنون هم به روال عادی خود بازنگشته است. در این شرایط به هم خوردن تعادل در بازار ارز، امری طبیعی است. مسئله‌ای که برای کنترل بازار توجه ویژه دولت و بانک مرکزی را به سوی ارزهایی معطوف کرده است که امکان ورود به بازارهای داخلی را دارند، اما هنوز بازنگشته‌اند!
بانک مرکزی با راه‌اندازی سامانه نیما در سال ۹۷ تا حد زیادی موفق به شفاف‌سازی روند صادرات و واردات کالا و همچنین مسیر طی شده ارزهای مبادلاتی شد. همین امر یکی از سیاست‌های موفقی بود که توانست برای دو سال آرامش را به بازار ارز بازگرداند. اما علی رغم وجود این شفافیت همچنان برخی از صادرکنندگان نسبت به بازگرداندن ارزهای دریافتی خود در معاملات برون مرزی، به بازار داخلی تعلل داشته و این مهم را به تاخیر می‌اندازند. موضوعی که باعث شد در ابتدای سال جاری، بانک مرکزی طی اطلاعیه‌ای ضرب‌الاجل پایان تیرماه را برای ایفای تعهدات ارزی صادراتی سال ۱۳۹۸ آنان مشخص کند.
به گفته همتی در دوسال گذشته معادل ۷۲ میلیارد دلار صادرات غیر نفتی انجام شده که از این میزان نزدیک ۴۵ میلیارد دلار ارز به بازار داخلی بازگشته است. بنابراین انتظار بانک مرکزی این است که طبق این اطلاعیه، ۲۷ میلیارد دیگر تا پایان تیرماه به چرخه اقتصاد کشور تزریق شود. انتظاری که حمید زادبوم رئیس سازمان تجارت هم آن را البته با رقمی متفاوت تایید کرده است. او گفته ۱۵ هزار و ۳۰۰ دارنده کارت بازرگانی وجود دارند که تا امروز هیچ ارزی را به کشور بازنگردانده‌اند.
طبق پیش‌بینی او این افراد در حدود هشت میلیارد دلار می‌توانند به بازار تزریق کنند. «صمد کریمی» مدیر اداره صادرات بانک مرکزی، هم اعلام کرده که ۱۶ هزار و ۴۳۵ نفر صادرکننده فعال در کشور داریم که تعداد کثیری از آنها ارز خود را به چرخه اقتصادی بازنگردانده‌اند. انتظار او بازگشت ۶.۸ میلیارد یورو به کشور توسط این افراد است.
بنابراین در شرایطی که به گفته رئیس جمهوری نوسانات بازار ارز، دلیل و ریشه بنیادی اقتصادی ندارد، این امیدواری وجود دارد که با بازگشت ارزهای صادراتی، فضای بازار بر شوک حاصل از تاثیر کرونا بر اقتصاد غلبه کند و فضای بازار آرام شود. امری که رییس کل بانک مرکزی با اتکا بر آن نوسانات بازار ارز را کوتاه‌مدت و مقطعی دانسته، البته او جانب احتیاط را هم داشته و اعلام کرده «اگر این نوسانات بلند مدت باشد، حتماً با ارز پاشی در بازار دخالت می‌کنیم.»
اما تعیین مهلت پایان تیرماه همچنان نتوانست، مقدار قابل توجهی از ارزهای صادراتی را وارد کشور کند، بنابراین و با توجه به بروز نوسانات اخیر ارز، اول تیرماه بانک مرکزی به صادر کنندگانی را که تا مهلت مشخص شده اقدام به بازگردان ارزهای خود به چرخه بازار نکنند هشدار داد که باید در انتظار انتشار اسامی و تعلیق کارت‌های بازرگانی خود باشند. هشداری که حسن روحانی هم همان روز آن را بیان کرد و البته توانست در دهه اول تیرماه تاثیری محسوس داشته باشد و بررسی آمار خرید و فروش ارز در سامانه نیما از یکم تا دهم تیر ماه نشان‌می‌دهد که صادرکنندگان در این مدت ۵۵۹ میلیون یورو ارز وارد بازار ثانویه کرده‌اند که این حجم عرضه نسبت به ۲۶۶ میلیون یورو ارز صادراتی دهه اول خرداد ماه بیش از دو برابر افزایش یافته است.
همچنین طی ۱۰ روز ابتدایی خرداد ماه ۱۷۱ میلیون یورو به تامین ارز واردات اختصاص یافته بود که در تیر ماه به ۳۸۲ میلیون یورو رسید. به این ترتیب می‌توان گفت صادرکنندگان در دهه اول تیر ماه، ۲۹۳ میلیون یورو بیشتر از مدت مشابه ماه قبل ارز وارد بازار ثانویه کرده‌اند و در مقابل خرید ارز بابت واردات نیز ۲۱۱ میلیون یورو بیشتر شده است.
به نظر می‌رسد در حالی که برخی کارشناسان مانند «محمدرضا پورابراهیمی»، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، درخواست حضور به موقع و فعال بودن بانک مرکزی در مدیریت بازار ارز را داشتند یا حتی کارشناسانی مانند مرتضی افقه، اقتصاددان و عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز، خواهان اعلام شرایط فوق العاده و اعمال سیاست‌های حمایتی در بازار بودند، بانک مرکزی به دنبال راهکارهای بلندمدت‌تر رفته و با تقویت روند شفافیت در تبادلات ارزی به دنبال استمرار روش موفق خود در مدیریت بازار طی دو سال گذشته است.
«مهرداد عباد» عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران نیز ضمن استقبال از این رویکرد بانک مرکزی معتقد است «تا این فشارها جواب بدهد و میزان ارز وارد شده به کشور افزایش یابد، به چند هفته زمان نیاز خواهد بود و برای دیدن اثرات آن در بازار احتمالا باید چند هفته صبر کرد.»
البته در این میان بانک مرکزی از اقدامات موقت برای کنترل هیجان بازار هم غافل نبوده و به عنوان نمونه در سوم تیرماه در جریان معاملات ارزی بین صرافان، ۴۵ میلیون دلار عرضه از سوی بازارساز انجام شد.
آرامش چگونه به بازار بر خواهد گشت؟
اما در تحلیل نوسانات این روزهای بازار ارز نباید مساله تحریم‌ها را از یاد برد. اقتصاد ایران برای دهه‌ها ناترازی پولی-بانکی که ریشه تورم است را با مثبت بودن تراز پرداخت‌ها که در حقیقت ناشی از تراز تجاری حاصل از صادرات نفتی بود، رفع کرده است. در شرایطی که امروز دیگر از صادرات همیشگی نفت به‌دلیل تحریم‌ها خبری نیست، حتی اگر بانک مرکزی در بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به چرخه بازار موفق بشود، تنها شوک ناشی از کرونا بر اقتصاد برطرف خواهد شد و مساله تاثیر تحریم‌های ظالمانه همچنان به قوت خود باقی است.
در این شرایط هرچقدر اندک اندک به نقدینگی اضافه شود، قیمت کالا و خدمات هم رشد خواهد کرد. از سوی دیگر با بررسی بازارهای مالی در سه ماهه ابتدایی سال ۱۳۹۹ گزارش داده است که در میان بازارهای مالی، بازار بورس با رشد ۱۴۹.۷ درصدی رتبه اول را دارد. قیمت طلا نیز در این مدت با ۳۲.۲ درصد رشد و سکه با ۳۰.۵ درصد افزایش رتبه دوم را به این بازار داده است. در این میان بازار ارز طی این بازه زمانی، کم سودترین بازار مالی بوده و دلار ۱۷.۷ و یورو ۱۹.۷ درصد رشد قیمت داشته‌اند.
پذیرش این واقعیت در اقتصاد نشان می‌دهد که توقع عدم نوسان و تغییر در نرخ ارز چندان عملیاتی نخواهد بود و ارز هم مانند بقیه کالاها و خدمات باید با افزایش نرخ همراه باشد. اتفاقا پذیرش همین واقعیت از سوی بانک مرکزی است که توانسته به رشد نرخ ارز، روندی تدریجی و منطقی بدهد. به اعتقاد کارشناسان اقتصادی تلاش برای افزایش تدریجی قیمت‌ها و جلوگیری از رهاشدگی ناگهانی یا جهش قیمت در بازار ارز مانند آنچه که در سال‌های ۹۱ و ۹۷ رخ داد نتیجه عملکرد پولی بانک مرکزی طی مدت اخیر است. جهش قیمت‌های در اقتصاد عوارض فراوانی دارد و در سوابق پیشین شاهد بودیم که قیمت‌ها پس از چند سال تثبیت به یکباره و در زمان کمبودهای ارزی چند برابر می‌شد. این جهش ناگهانی کسب‌وکار و زندگی‌های زیادی را مختل می‌کرد.
در این شرایط راهکار بنیادی برای رفع ریشه این مشکل اقتصادی به گفته محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس، جز تقویت بخش صادرات برای رفع مشکلات اقتصادی، نخواهد بود. موضوعی که تحقق بخشی از آن با بانک مرکزی و بخشی دیگر به سایر دستگاه‌ها مرتبط است.
دغدغه‌ای که مهرداد عباد، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران، نیز بر صحت آن تاکید کرده است. او معتقد است مهمترین سیگنالی که می‌تواند روی بازار ارز تاثیر مثبت بگذارد، خبری خوش در حوزه روابط بین‌الملل خواهد بود؛ «یکی از اصلی‌ترین مسائلی که پیش‌نیاز ثبات و آرامش در بازار ارز است، بهبود روابط بین‌المللی و ارتباط با اقتصاد جهانی است. ما برای آنکه بتوانیم تجارت خود را گسترش داده و ارزش پول ملی را افزایش دهیم، نیاز به آن داریم که روابط بین‌المللی خود را بیشتر کنیم.»