امتداد بدعهدی اروپا تا آستانه پنجمین سالگرد برجام

در پی خروج آمریکا از برجام، انتظارات جهانی از کشورهای انگلیس، فرانسه و آلمان به عنوان سه عضو اروپایی آن برای نجات توافق بالا گرفت؛ کشورهایی که همواره در سطوح سیاسی از توافق حمایت به عمل آورده اما گام‌هایی جدی برای توازن‌بخشی به تعهدات و امتیازات متقابل برنداشته‌اند.

در همین ارتباط، پنجشنبه دوازدهم تیرماه «محمدجواد ظریف» در نامه‌ای به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، عملکرد اتحادیه را زیر سوال برد.

سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان درباره این نامه گفته است: متعاقب اقدام غیرمسئولانه و غیرقانونی سه دولت اروپایی در ارائه پیش‌نویس قطعنامه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین تداوم عدم پایبندی نسبت به تعهدات بین‌المللی ناشی از برجام و مصوبات کمیسیون مشترک، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران طی نامه‌ای به «جوسپ بورل» مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ کننده برجام، یک بار دیگر موارد عدم پایبندی کشورهای اروپایی را طبق بند ۳۶ برجام به کمیسیون مشترک جهت حل و فصل ارجاع داد.

همان طور که اشاره شد، ظریف در نامه به بند ۳۶ توافق هسته‌ای و ضرورت رجوع به آن تاکید کرده‌است. بند ۳۶ برجام ناظر بر «ساز وکار حل وفصل اختلافات» میان طرفین است؛ طبق این بند چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک از اعضای ۱+۵ تعهدات برجامی خود را رعایت نکرده‌اند، می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع کند. پس از آن، موضوع در سطح وزیران و سپس در سطح یک هیات مشورتی با ترتیبات مشخصی مطرح می‌شود.

چنانچه طرف شاکی (ایران) به این نتیجه برسد که عدم رعایت تعهدات از سوی یکی از اعضای برجام، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آنگاه می‌تواند این موضوع را ضمن ابلاغ به شورای امنیت سازمان ملل، مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات‌اش وفق برجام قرار دهد؛ بنابراین از لحاظ حقوقی نیز ایران می‌تواند به اقدامات برجام ستیزانه اخیر آمریکا پاسخ دهد.

از نگاه ناظران، ایران با توسل به بند مذکور، افزون بر آنکه پایبندی خود را به مندرجات و بندهای توافق نشان می‌دهد، به توازن‌بخشی تعهدات نیز مشروعیت می‌بخشد همان گونه که در برداشتن گام‌های پنجگانه بدون خروج از توافق از آن بند بهره گرفت و بر پایه مصوبه شورای عالی امنیت ملی برخی اقدامات خود را متوقف کرد.

بسیاری از کارشناسان بر این باورند که ظریف در نامه به بورل با تاکید بر بند ۳۶ و استقبال از ساز وکار حل وفصل اختلافات قصد دارد اروپا بر سر دو راهی ماندن یا خروج است. بی تردید تداوم عدم‌پایبندی اروپا به توافق منجر به خروج از برجام شده که در این صورت، ناتوانی بروکسل در مقابل آمریکا در حفظ یک توفق تاریخی در کارنامه اتحادیه ثبت خواهد شد.

از طرف دیگر در این دو راهی، اگر اتحادیه راه دوم یعنی پایبندی به توافق و نجات برجام را مدنظر قرار دهد چنانکه همواره در شعارهای مکرر، خود را پایبند برجام معرفی می‌کند، پس ناگزیر در سطح عملیاتی و میدانی باید به اجرای برجام مبادرت ورزد.

در اینجا اجرای سازوکارهای بی‌سرانجام اروپا ضروری به نظر می‌رسد؛ راهکارهایی چون «سازوکار ویژه مالی» (SPV) و «اینستکس» (INSTEX) که بیشتر در کلام خودنمایی کرد تا عرصه عمل.

از این رو، ظریف سه‌شنبه شب دهم تیرماه یعنی چند روز پیش از نگارش و ارسال نامه به بورل در نشست مجازی شورای امنیت سازمان ملل متحد عملکرد اروپا را مورد نقد و انتقاد قرار داد و گفت: حتی یک جلسه شورا برای نکوهش و دولت آمریکا یا حداقل برای بررسی نقض‌های مکرر آن تشکیل نشده‌است در عوض برخی از اعضای اروپایی شورا در فکر تخریب بیشتر قطعنامه و شورا هستند در حالی که نسبت به تعهدات خود در مورد برجام پایبند نیستند.

اشاره ظریف به اقدامات ضدایرانی اروپا در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل بود. چرا که با تلاش و رایزنی آمریکا قطعنامه‌ای از سوی سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان علیه ایران در شورای حکام آژانس با ۲۵ رای موافق، ۲ رای مخالف (روسیه و چین) و ۷ رای ممتنع به تصویب رسید.

در موضوع قطعنامه ۲۲۳۱ و تحریم‌های تسلیحاتی ایران نیز اروپا با آمریکا همنوا شده به آن امید که محدودیت‌های موقتی که اواخر مهرماه پایان می‌یابد، به محدودیتی دائمی یا دست کم تا ۲۰۲۳ تداوم یابد. در همین ارتباط آمریکا با هدف تصویب قطعنامه در شورای امنیت چندین جلسه مجازی و غیرمجازی تشکیل داده که هر بار این مطالبه گزاف آنان با مخالفت روسیه و چین همراه شده‌است.

اینک که برجام در آستانه پنجمین سالروز خود قرار دارد، انتظار می‌رود که در این میان طرف اروپایی مواضع خود را در عمل روشن و شفاف سازد. بنابراین تروئیکای اتحادیه باید در کنار حمایت‌های کلامی، سازوکارهای ارائه شده را پیاده کند تا شاید در چند قدمی پنجمین سالروز انعقاد توافق، روحی تازه در کالبد نیمه جان برجام دمیده شود.